Yüreği dağlarda bir Amerikalı: William Saroyan

Nayiri Büyüksimkeşyan

William Saroyan, yapıtlarında coşkulu, yalın, konuşma lisanına yakın bir lisan kullanıyor. Böylece ileride “saroyanesque” olarak anılacak anlatım lisanını görüyoruz. Okurlar bu sayede karakterleri ve yerleri evvelce tanıyor ve olayları birebir kendi yaşıyormuş hissine kapılıyor; Saroyan’la bir bağ kuruyor. Hiç görmediği Bitlis’i çocuk gözünde insanlardan duyduğu kadarıyla resmetmesi, özleyişi, bu hissettiği dayanılmaz ağrıyı hiçbir şey yokmuş üzere okura anlatışı tahminen de bu yüzden bu kadar etkileyici.

ABD’DE DOĞAN BİRİNCİ AİLE FERDİ

William Saroyan, 1908 yılında ailesinin bilakis Bitlis’te değil Fresno’da doğdu, üstelik ailenin orada doğan birinci ferdi oldu. Babası Armenak’ı çok küçük yaşta kaybetti, birkaç yıl yetimhanede kaldı, akabinde kalabalık ailesine geri döndü. Eski memlekette yaşananları, ailesinin çektiği acıyı aile büyüklerinden dinledi; oraya, o eski memlekete ilişkin olduğunu hissetmek istedi. Bazen babasının duvarda asılı fotoğrafına baktı, benzerlikler bulmaya çalıştı. Bunu küçücük bir çocukken de yaptı, genç bir delikanlıyken de, para kazanan bir müellif olduğunda da. Daima bir yere tutunmak istedi. Bitlisli Ermeni bir ailenin Amerikalı oğlu olarak kendini bir yere büsbütün ilişkin hissedemedi. “Amerikalıyım” dedi, “Bitlisliyim tıpkı zamanda”, “dilini çok konuşamam lakin bir Ermeni’yim de”. Gidemediği, göremediği, hayalini kurduğu o yerin hasretini çekti. Bazen dokuz yaşında bir çocuğun gözünden anlattı hasretini ve çaresizliğini, bazen anı yazılarında. Ne yazarsa yazsın husus daima tıpkı yere vardı: Gidemediği o hayaller ülkesi. 1964’te nihayet Bitlis’i ziyaret edene kadar yüreğinde o yükü daima taşıdı.

Yazdığı hikayelerde Fresno’ya, orada onlarla yaşayan öteki göç etmiş azınlıklara, renkli kalabalık ailesine ve hepsinin -hem ailesinin hem komşularının- gözünden gerilerinde bıraktıkları memleketlerine olan hasreti okuyoruz.

‘Aram Derler Adıma’ kitabında dokuz yaşındaki Aram Karaoğlanyan’ın gözünden bu renkli dünyayı, ‘deli’ diye isimlendirdiği aile fertlerini, kendiyle kavgalarını ve olan biteni bir çocuk olarak algılama gayretini okuyoruz. Aram’ın kurallara karşı gelişini, atıldığı maceraları, büyüklerini gözlemlemesini ve baş karışıklığını hikayeler boyunca gözlemliyoruz. Saroyan bütün bu hisleri usta bir lisanla anlatıyor, o denli ki Aram’ın, kuzeni Murad’la komşularının atını kaçırdığında hissettiği o karmaşık coşku dolu hisleri da, nar ağaçları ölüp büyüyemediğinde Melik amcasıyla hissettiği o büyük hayal kırıklığını da, Arap Halil’le Hosrov dayının sessizlik içinde oturuşunu gözlemlemesini de okurken tıpkı derecede heyecanlanıp merak ediyoruz. Kendi başına buyruk olsa da, aslında okuduğumuz her sözde Aram’ın bir biçimde başkalarına benzeme gayretini görüyoruz.

Yaşanan onca şeyi geride bırakıp farklı bir diyarda hayat kurmak, geldiği yeri kaybedip her gün özlemenin, geride sevdiklerini bırakmanın ne kadar güç olduğunu çeşitli hikayelerinde ve anı yazılarında kimi vakit Saroyan’ın annesinden, nenesinden, annesinin kuzeni Hovagim Saroyan’dan dinliyoruz; bütün bunlar gereğince sıkıntı ve karmaşıkken başka yandan hiç görmediği bir yeri çocuksu bir temizlikle özlemenin ne kadar sıkıntı olduğunu Saroyan’ın kendisinden dinliyoruz birden fazla defa. Kendini avutuşunu, babasına emsal küçücük bir detay arayışını, bulduğunda gururlanışını ve memlekete yazdığı hikayelerle de olsa varma eforunu daima görüyoruz. Yıllarca hayalini kurduğu Bitlis’ine vardığında da Saroyan’ın gözlerindeki sevinci, çaresizliği, hüznü görebiliyoruz.

Seçtiği sade sözleri hikayeleriyle, romanlarıyla, anılarıyla kalbinize ilmek ilmek işliyor Saroyan. Okumayı bitirdiğinizde yüzünüzde küçük bir tebessüm, yüreğinizde tatlı bir acıyla sizi kendinizle baş başa kalıyor ve kendinizi Saroyan dünyasının içinde buluyorsunuz.