Neoliberal kapitalist sistemin, “refah devleti” ve “küreselleşme” düsturuyla yarattığı gelir adaletsizliği ve borçlanma-borçlandırma döngüsü, salt ekonomik bir sorun olmaktan çıktı; toplumsal, kültürel ve felsefi bağlamda yorumlanması mecburî olan bir sorun halini aldı. Bir diğer deyişle mevcut sistem, krizleri globalleştirip sadece bir azınlığın refahını artırırken geriye kalanlar için yoksulluk, zarurî göç ve hayat savaşı manasına geldi.
Wolfgang Streeck, “para arbedesinin politikası” dediği bu sürece baş yoran ve neoliberal kapitalist sistemin küreselleştirdiği krizler üzerine kalem oynatan bir araştırmacı. 2016’da Türkçeye çevrilen ‘Satın Alınan Vakit’te (Çeviren: Kerem Kabadayı, Koç Üniversitesi Yayınları); büyüme yerine borçlanma ve borçlandırmanın geçirilişini, enflasyonun ve şahlanan finans iktisadının doğurduğu krizleri anlatmış, buhrandan çıkış için daha fazla harcama yapan ve oluşan hasarın üstesinden gelme maksadıyla insan sermayesine yüklenen devletlerin krizleri derinleştirdiğini yazmıştı.
Streeck, palavralarla çekip çevrilen iktisatların takıldığı üç mahzuru hatırlatmıştı: Yavaşlayan büyüme, eşitsizlik ve borçlanma. Günlük ömürden demokrasiyi çıkarıp krizlerle hayatı şekillendiren neoliberal kapitalist sistem, gediklerini kapatmak için üretim ve tüketimi toplumsallaştırarak bireyleri borçlandırıyor, akabinde borçları vadelere bölüyor ve bunları ödemek üzere insanların işine ağırlaşmasını öğütlüyor. Bu halde yaratılan refah ve büyüme illüzyonunun birikimleri sıfırladığına dikkat çeken Streeck, vergi artışlarının, kemer sıkma siyasetlerinin, yüksek gelirliler için getirilen mali muafiyetlerin ve ayrıcalıkların ise su yüzüne çıkması beklenen krizleri öteleme manasına gelen “zaman satın almayı” kolaylaştırdığını ancak bunun da palyatif bir tahlil olduğunu anımsatıyor.
Streeck, Heinrich Geiselberger’in yayına hazırladığı ‘Büyük Gerileme’de (Çeviren: Merisa Şahin, Aslı Biçen, Ahmet Nüvit Bingöl, Orhan Kılıç, Metis Yayınları, 2017), “Neoliberal Kapitalizm İçin Sonun Başlangıcı: Bastırılanların Geri Dönüşü” başlıklı yazısında; “reform”, “teşvik”, “esnek işgücü”, “özelleştirme” ve “rekabet” telaffuzuyla palazlanan sistemin, ekonomik ve toplumsal bağlamda savunmasız kalan çok büyük bir insan topluluğu yarattığını, “postdemokrasi”ye geçişle birlikte “uzmanların sıraladığı yalanların” mevcut sistemi (ve hasebiyle krizleri) beslediğini, hakikatin ve ahlakın hiçe sayıldığı sürecin başladığını belirtmişti.
Müellif, globalleşmeyi tahlil değil, sorun olarak gören kaybedenlerin günden güne arttığını ve böylelikle sistemin vaatlerinin tersine öngörülemezliğin başat öge haline geldiğini söyleyip Gramsci’nin “fetret devri” sözüne gönderme yapmıştı: “Gramsci’nin kullandığı manada fetret dönemi, alışılagelmiş nedensellik bağlarının hükümsüzleştiği ve her an olağandışı, tehlikeli, alışılagelmiş çerçeveye sığmayan grotesk bir şeyin olabileceği, değişik gelişim çizgileri birbiriyle uzlaşmaksızın yan yana uzandığı için de devamlı istikrarsız biçimlenimlerin ortaya çıktığı ve hesaplanabilir yapıların yerini beklenmedik olaylar zincirinin aldığı çok belirsizlik devrini anlatır.” Streeck’in sistem tenkitlerine, çeşitli vakitlerde kaleme aldığı makalelerinin toplandığı ‘Kapitalizm Nasıl Sona Erecek?’ de eklendi. Muharrir, hasta doğan ve bugün ağır bakımda olan neoliberal kapitalizmi savunanların “alternatifsiz” diyerek sistemi hayatta tutmaya çalıştığını, buna karşılık ayyuka çıkan yansıların ve güvensizliğin alternatifsizlik telaffuzunu nasıl yonttuğunu anlatıyor.
SAHİP OLMAYANLARI VE KAYBEDENLERİ ÇALIŞTIRAN SİSTEM
Streeck, neoliberal kapitalist sistemin, globalleşmeyle çabucak her topluma kronik krizler götürdüğünü söylerken hudutlu ve sonlu dünyada, sınırsız büyüme vaadi sayesinde piyasa mantığını her şeyin üstünde konumlandırarak buhrandan çıkış için çok çalışma zorunluluğunu şahısların zihnine zerk ettiğini hatırlatıyor. Öbür bir deyişle sorunu yaratan sistem “çözüm” de üretiyor; “sahip olmayanları” yani globalleşmenin kaybedenlerini, “sahip olanların çıkarı uğruna çabayla çalışmaya heveslendiriyor.” Hasılı havuç-sopa mantığını devreye sokuyor.
Kapitalizm Nasıl Sona Erecek? Aksayan Bir Sistem Üzerine Yazılar, Wolfgang Streeck, Mütercim: Bülent Doğan, 352 syf., Tellekt Yayınları, 2021.
Streeck’e nazaran bu genişleme ve rekabet, ekonomik ve toplumsal huzursuzluğu hem büyütüyor hem de krize karşı bir “tedavi” üzere sunulurken teminatsız emekçiler, inançlı müşteriler haline getirilerek çarkların dönmesi sağlanıyor.
Streeck, 2008 kriziyle bu işleyişin büyük darbe aldığını anımsatırken belirsizliğin ve güvencesizliğin, 1929’dan ve öteki hacimli krizlerden daha derin bir hal aldığını söylüyor. Ekonomik, siyasi ve kültürel (küresel) hegemonyanın sarsılmaya başladığı tarih olarak 2008’i gösteriyor muharrir. Bu tarihten sonra mızrağın kılıfa sığmadığını ve öngörülemezliğin arttığını belirten Streeck, daha evvel bahsettiği “fetret devri”ni tekrar gündeme getiriyor: “Kapitalizmin gerileyişinin devamı için devrimci alternatife gerek yok, hatta kapitalizmin yerini alacak daha yeterli bir toplum şablonuna hiç gerek yok. Çağdaş kapitalizm kendi kendine yok oluyor, iç çelişkileri yüzünden çöküyor ki bunun bir sebebi de düşmanlarını yenmesi. Çünkü daha evvel belirtildiği üzere bu düşmanlar kapitalizmi yeni biçimler almaya zorlayarak sıklıkla kurtarmıştır. En son krizi içinde olan kapitalizmden sonra bana kalırsa sosyalizm ya da öteki bir tanımlanmış toplumsal tertip değil, uzun bir fetret bölümü gelecek (…) Fetret zamanı sistem bütünleşmesinin makro seviyede çökmesi olarak tanımlanabilir: Mikro seviyede ise bunun manası bireylerin kurumsal yapılanma ve kolektif takviyeden mahrum bırakılması, toplumsal hayatı düzenleme ve ona bir nebze güvenlik ve istikrar temin etme yükünün bireylerin kendilerine ve kendi başlarına yaratabileceği toplumsal düzenlemelere aktarılmasıdır. Bir öteki deyişle fetret zamanındaki bir toplum, kurumsallıktan arındırılmış yahut yetersiz kurumsallaşmış bir toplum olacaktır; beklentiler lakin kısa müddetliğine lokal doğaçlama tekniğiyle istikrar kazanabilecek, tam da bu yüzden kelam konusu toplum temelde yönetilemeyecektir.”
POSTDEMOKRASİNİN DOĞUŞU
Vergi devletinin, borç devletine dönüşmesi ve gittikçe kuralsızlaşan kredi piyasası, 1990’larda sarstığı sistemi 2008’de derin bir Finans Krizi’ne itti. Streeck’in tarihî geri dönüşlerle anlattığı bu süreç ve savaş sonrasında kapitalizm ile demokrasi ortasındaki evliliğin bitişi kitaptaki makalelerin ana teması.
Streeck’in anlattığı bu sürecin kıymetli eşiklerinden biri, globalleşme takviyeli “postdemokrasi”nin doğuşu: “Sermaye ve kapitalist piyasalar gerek milletlerarası ticaret mutabakatlarının yardımıyla gerek yeni nakliye ve bağlantı teknolojilerinin dayanağıyla ulusal sonların ötesine taşmaya başlarken kaçınılmaz olarak yerelde kalan emeğin gücü azaldı ve sermaye, tekrar bölüşümü aşağıdan üste yanlışsız işleten yeni bir büyüme modeline geçilmesi için baskı yapabildi. Böylelikle Keynes’çiliğe başkaldırıp yerine Hayek’çi modeli geçirme maksadıyla neoliberalizme yanlışsız yürüyüş başladı. Hasebiyle işsizlik tehdidi geri döndü ve beraberinde kendi gerçekliğini getirdi, siyasal yasallığın yerine tedricen iktisadi disiplini geçirdi. Büyüme oranlarındaki düşüş, daha yüksek kâr oranları ve eşitsizliği büyüttükçe artan bölüşüm tarafından telafi edildiği surece yeni güçler açısından kabul edilebilir bir şeydi. Demokrasi ekonomik büyüme açısından fonksiyonelliğini yitirdi ve aslında yeni büyüme modelinin performansına karşı bir tehdit hâline geldi; bu yüzden de siyasal iktisattan dekuplajı zarurî oldu. İşte bu süreçte ‘postdemokrasi’ doğdu.”
Postdemokrasinin ekonomik, hukuksal, kültürel ve siyasi yozlaşmayı hızlandırdığının; çabuk zenginleşme uğruna kanunların etrafından dolanmayı, borçlandırmayı ve ahlaki beklentilere ihaneti “kural” hâline getirdiğinin altını çizen Streeck, bunların da neoliberal kapitalist sistemin yarattığı kronik krizin bir modülü olduğunu söylüyor.
STREECK’İN YAKIN VE UZAK GELECEK ÖNGÖRÜLERİ
Streeck’e nazaran krizin özünde, “alternatifsiz” diye sunulan sistemin karşısına derli toplu öbür bir sistem geçirilememesi ve uzun süreceği iddia edilen “fetret devri” yer alıyor. Muharrir, yakın gelecekte girileceğini düşündüğü “fetret devri”nin nasıl sonlanabileceğine dair bir öngörüde bulunuyor: “Neoliberal her koyun kendi bacağından asılır anlayışı için ideolojik coşku imalatı artık işe yaramadığında, orta sınıf istihdamı Collins’in öngördüğü üzere büyük bir krize girdiğinde ya da genel olarak yaygın düzensizlik büyük ölçekte başladığında ve ferdi projelerle ihtirasları gerçekten hüsrana uğrattığında, postkapitalist fetret evresi bir sona ulaşabilir ve yeni bir nizam doğabilir.”
Steeck’in bir diğer belirlemesi ve neoliberal kapitalist sistem krizinin geleceğine dair öngörüsü, 1930’lardaki global çöküşü ve şimdiki gidişatı karşılaştırmaya dayanıyor. Müellife nazaran büyümenin yavaşlaması, oligarşi, kamu alanının tükenişi, yozlaşma ve memleketler arası anarşi sistem krizini derinleştiriyor. Bu beş bozukluğun, dünyayı uzun ve kümülatif bir çürümeye gerçek götürdüğünü söyleyen Streeck, 1930’lardaki yıkımın bir benzerinin yaşanma ihtimalinden kelam ediyor.
Pekala, mevcut sakinlik ve belirsizlik ortamında hangi dermanlardan bahsedilebilir? Streeck; neoliberal kapitalist sistemin yarattığı ekonomik, kültürel ve toplumsal krizlere, bir başka deyişle yozlaşmaya ve çürümeye karşı demokrasi kartını açıyor: “Kapitalizmi demokratik idarenin hudutları içine geri sığdırmanın, böylelikle demokrasiyi büsbütün tükenmekten müdafaanın manası, kapitalizmi globalleşmeden arındırmaktır; sorun bu kadar kolay, sıkıntı bu kadar güç. Bunun çok kapsamlı bir gündem ve belirli açılardan son derece maliyetli olduğunu, hatta muvaffakiyet garantisinin de bulunmadığını inkâr etmiyorum. Lakin bu, en azından uğruna savaşılmaya kıymet bir amaç. Gömülü demokrasiyi geri getirmek, kapitalizmin tekrar gömülü olmasını sağlamak manasına gelir.”
