Mehmet Ertan
Alevilik literatürü kelam konusu olduğunda bu alanda yürütülen çalışmaların üç ana sürekten hareket ettiğini gözlemliyoruz. Bu süreklerin en hacimlisi, farklı vakit dilimlerine odaklanarak Aleviliğin tarihini bahis edinen çalışmalar. İkinci sürek sosyoloji çalışmaları; ki bunlar dışa kapalı kırsal bir ömür örüntüsü üzerine bina edilmiş olan klasik Aleviliğin kentleşme süreci ekseninde, kentsel alanlarda nasıl bir dönüşüm yaşadığını anlamaya odaklanıyor. Alevi dernekleri üzerinden ya da yurttaşlık kavramı ekseninde Aleviliğin siyasi görünümünü bahis edinen siyaset bilimi çalışmalarıysa literatürün büyümekte olan yeni bir süreği olarak göze çarpıyor.
Aleviliği husus edinen fakat Alevilik çalışmalarının içerisinde yer verilip verilemeyeceği tartışmalı olan bir öbür saha da Aleviliğin temel metinlerini felsefi bir okumaya tâbi tutan ilahiyatçılardan geliyor. İlahiyatçıların çalışmalarını tartışmalı kılan, Aleviliğin tarihini, sosyolojisini ya da siyasi konumlanışını manaya gayretinden çok, Aleviliği temel metinleri üzerinden objeleştirerek onu İslam dairesi içinde bir yere yerleştirme eforu gütmeleri…
Yakın vakitte Bağlantı Yayınları’ndan çıkan Hüseyin Kırmızı’nın ‘Yasa’dan Buyruk’a: Hak Kuramı ve Aleviler’ başlıklı kitabı, Alevilerin temel metinlerinden birini, Buyruk’u, bir siyaset ideolojisi okumasına tabi tutarak incelemesi bakımından öncü bir nitelik taşıyor. Çalışmanın öncülüğü sadece Alevilerin temel metinlerinden birini ilahiyat okuması değil de siyaset ideolojisi okumasına tabi tutmasından kaynaklanmıyor; çalışmanın önsözünde Prof. Dr. Ayhan Yalçınkaya’nın da belirttiği üzere, Hüseyin Kırmızı bu kitapla “Aleviliği konuşmak” yerine “Aleviliği konuşturma” yolunu seçiyor; hak kuramları ekseninde yürütülen teorik tartışmaların süzgecinden Aleviliğe bakmayı değil, Aleviliğin temel metinlerinden birini hareket noktası alarak ve oradan hak kuramlarına bakarak Aleviliği özneleştirmeyi amaçlıyor.
Kanun’dan Buyruk’a – Hak Kuramları ve Aleviler, Hüseyin Kırmızı, 158 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2021.
‘Yasa’dan Buyruk’a’ öncelikle insan hakları ve Alevilik ortasındaki alakayı siyaset ideolojisi perspektifinden bakarak tartışmaya açıyor. İnsan hakları kuramı, devletli bir toplumu bilgi alarak devlet karşısında bireyleri haklarla donatır. Pekala, eşitsiz alakalar içinde toplumdan ayrışmış bir siyasi iktidarın idaresi altında yaşamayan, iktidarı kendisinin de modülü olduğu topluluğun içinde deneyimleyen -en azından geleneksel-Alevilik için insan hakları kavramı nasıl tartışılabilir? Diğer bir açıdan bakacak olursak, devleti referans alan bir hak sahipliği nosyonuna karşı kurucu unsurlarını devleti hesaba katmadan formüle eden Aleviler, insan hakları kavramının gelişimine ne üzere teorik imkânlar sağlayabilirler? Kırmızı’nın çalışması bu sorular üzerine verimli bir tartışma yürütüyor.
Kırmızı, çalışmanın giriş kısmında insan hakları kuramının gelişimine ait tarihî ve felsefi bir art plan çiziyor. Hem Hobbes, Locke ve Paine üzere düşünürlerin insan hakları kavramının gelişimine sundukları teorik katkıyı hem de İnsan ve Yurttaş Hakları Kozmik Bildirgesi ve İnsan Hakları Kozmik Beyannamesi üzere temel metinlerin insan hakları kavramına yüklediği politik içeriği etraflıca incelemeye başlıyor. Bu esnada da, “insan hakları”nın ontolojik bir çelişkisini ortaya koyuyor: İnsan haklarından yararlanabilmek için yalnızca insan olmanın kâfi olmaması. Kırmızı, evvel Arendt’e referansla, insan haklarına sahip olmak için bir devletin yurttaşı olunması gerektiğini ve insanın yalnızca insan olmaktan kaynaklanan haklarını, bir devletle kurduğu siyasi aidiyeti kaybedip yalnızca insan olarak kaldığı anda kullanamadığının altını çiziyor. Sonra da Agamben’e referansla, ulus devlet tertibi içinde giderek büyüyen bir orta kategori haline gelen mültecilik üzerinden ulus-devletin siyasallaşma kanallarını nasıl tıkadığını tartışmaya açıyor. Bu tartışma esnasında, Marx, Badiou, Deleuze ve Gauchet üzere düşünürlerin insan hakları kavramına yönelik eleştirel katkılarını da okurların dikkatine sunuyor. Bu düşünürlerin ortak noktası insanın soyut bir kategori olarak ele alınmasını eleştirmeleridir, ancak bu radikal tenkide karşın sorunsallaştırmadıkları bir nokta vardır: Devletin pozisyonu. Mevcut insan hakları tenkitleri de -Agamben haricinde- devletli toplulukları data alır ve devleti referans almayan bir topluluğun insanı nasıl konumlandırdığını anlamaya çalışmaz.
‘Yasa’dan Buyruk’a’ kitabının insan hakları kuramı literatürüne yönelik felsefi katkısı da burada ortaya çıkıyor: İktidarın, topluluğa dışsal bir devlet aygıtında cisimleşmediği, topluluğun içinde olduğu durumlarda, insanın kendisinin de bir modülü olduğu sosyo-politik güç ile nasıl bir hak ilgisi kuracağını Alevi topluluklarını örnek alarak tartışmaya açmak. Burada kast edilen, Alevilerin devlet otoritesini tanımaması değil, klasik Aleviliğin devlet usulü bir dışsal otoriteye muhtaçlık duymadan kendi küme içi münasebetlerini eşitlikçi kurucu unsurlarla düzenlemeye çalışmasıdır.
Çalışmaya ismini veren “Yasa” kavramıyla anlatılmak istenen, bir topluluğu topluluk olarak var eden kurucu unsurlarıdır. Aleviliğin dinî öğretileri, bir siyasi iktidar tarafından homojenleştirilmediği için, Alevi topluluklar hakkında kesin sözler kullanılması güç bir muğlaklığı içlerinde barındırırlar. Lakin tekrar de Alevi toplulukları Alevi olarak nitelendirmemize imkân veren kurucu prensipler vardır, ki Kırmızı da bunların eşitlikçi bir “Yasa” etrafında kurulduğunu ve çeşitli kurumlarla tekrar üretildiği argüman ediyor. Bu noktada kitabın isminin ikinci kısmına geçiş mümkün hale geliyor. Kırmızı, İmam Cafer’in Buyruk’unu merkeze alarak bu eşitlikçi “Yasa”nın nasıl kurulduğunu ve tekrar üretildiğini ele almaya çalışıyor.
Bu çalışmada Alevi toplulukların kendi içinde iç yarılmaya uğramayan kandaş topluluklar olarak ele alınması, muharririn Pierre Clastres’in ‘Devlete Karşı Toplum’ kitabında yaptığı devletsiz toplum tahlilleriyle sık sık paralellikler kurulmasını da beraberinde getiriyor. Çalışmanın az sayıda eleştirilebilecek noktalarından biri de Clastres’in kandaş toplumlar kavramsallaştırmasının ve zorlayıcı olmayan iktidar biçimi üzerine tezlerinin kimi yerlerde, Alevi toplulukları konuşturma noktasında Buyruk’un önüne geçebilmesi. Buyruk’un talileşmeye başladığı kısımlarda de kitabın kuvvetli savlarından biri olan “Alevileri konuşturma” ile “kandaş toplumlar yahut zorlayıcı olmayan iktidar kavramları üzerinden Alevileri konuşma” ortasındaki ayrım bulanıklaşabiliyor.
Çalışmanın insan hakları kuramlarını temel alan giriş ve birinci kısımlarının akabinde, Kırmızı ikinci ve üçüncü kısımlarda Buyruk üzerinden Alevi toplulukların toplumsal örgütlenme modellerini incelemeye koyuluyor. İkinci kısımda Buyruk’u üç mevzu ekseninde ele aldığını görüyoruz: Kırklar Cemi, Pirlik ve İstek. Bir ibadet olarak Kırklar Cemi’nin düzenlenişi Alevilerde din ve hayatın iç içe geçtiğini gösterir. Cem için başka bir yer ve müstakil bir vakit yoktur, zira yeri belirleyecek ve vakti daraltacak bir dışsal siyasi sistem yoktur. İktidar, dışsal bir siyasal olgu olmaktan çok toplumsalın içine sindiği için, din de toplumsal hayattan başka bir vakit ve yere hapsedilmeden dünyevi hayatla bütünleşir. Dedeler ve pirlerse devletin olmadığı toplumsal alakalar ağında eşitlikçi Yasa’yı konuşturan bireylerdir. Burada pirden beklenen maddeyi uygulaması değil hatırlatmasıdır, zira Yasa’yı uygulayacak olan toplumun kendisidir. Buyruk, piri bir uygulayıcı kılmayarak pirlik makamını toplumu yöneten bir ayrıcalık makamı olmaktan çıkarmıştır. Pirlik bir ayrıcalık değil, Yasa’yı konuşma ve topluma hatırlatma görevidir. İstek ise toplumun kendi üstünde bir siyasi otoriteyle yönetilmediği siyasi şartlar içinde kişinin toplumsal ilgilerini yönlendiren unsur haline gelir. İstek almanın ömür boyunca sürmesi, kişinin kendisini toplumun isteği içinde kurmasını sağlar.
Buyruk’un çizdiği toplumsal sistem, toplumun kendisini kendisi üstünde seyreden devlet üslubu bir siyasi düzenek olmadan yönetmesine imkan tanır. Pekala toplumun üstünde bir siyasi sistem yoksa cezalandırma pratikleri nasıl tatbik edilebilir? Cezanın verilmesi ve uygulanması, hiyerarşik açıdan üstün bir otoritenin varlığını mecburî kılar. Alevilikte ise cezalandırmanın karşılığı olarak değerlendirilebilecek “düşkünlük” düzeneği cezalandırma edimine nazaran özsel bir farklılık gösterir, zira üstün bir hiyerarşik otorite tarafından değil toplum tarafından ilan edilir. “Gerçekleştirme” değil “ilan edilme” sözünün kullanılması bir yanlışlık değildir, zira aslında kendisini düşkün hale getiren, Yasa’yı çiğneyen kişinin kendisidir. Topluluksa görgü cemi esnasında bu şahsa rızalık vermeyerek, yani ondan razı olmayarak onun düşkünlüğünü ilan eder. Hakikaten kitabın üçüncü kısmı de Buyruk’a referansla, üstte çizilen bu sınır içinde, düşkünlük düzeneği ekseninde topluluk karşısında bireyin pozisyonunu ele alıyor.
Kırmızı’nın çalışmasının ana argümanı insan haklarının devletli bir toplumu temel alarak formüle edildiği tezi. İnsan ile devlet ortasındaki eşitsiz münasebet, ululaştırılmış bir devlet karşısında insanın da güçlendirilmesine muhtaçlık duymuş ve sonucu da insan hakları olmuş, lakin Buyruk’ta çizilen Alevi toplumsallığı, toplumun üstünde yer alan bir siyasi mekanizmayı referans almayan eşitlikçi bir toplum tasarımı ortaya koymuş durumda. Bu toplum tasarımı, hak ve sorumluluk yahut özgürlük ve yasaklar üzere ikilikleri aşan bir bütüncüllük içinde, insanı haklarıyla donatmadan, onun en baştan hak ettiği büyüklük üzerine bina edilmiş bir toplumsallık sunuyor.
Hüseyin Kırmızı’nın ‘Yasa’dan Buyruk’a’ başlıklı çalışması, Aleviliğin temel metinlerinden birini siyaset ideolojisinin ve siyasal antropolojinin temel tartışma alanlarının süzgecinden geçirerek insan hakları kavramı temelinde verimli bir tartışma yürütüyor. Bilhassa de Alevilerin sıkıntılarının ve taleplerinin insan hakları temelinde tartışıldığı aktüel siyaset düzleminde, Aleviliğin toplumsal örgütlenme modelinin hak kavramına sağlayabileceği felsefi/normatif katkılara dikkat çekilmesi, bu alanda yürütülecek müstakbel çalışmalar için de kapıyı aralık bırakıyor.
