Onur Çalı’nın denemeleri ‘Sonra Hayat’ başlığıyla Alakarga Yayınları tarafından yayımlandı geçtiğimiz günlerde. Vedat Günyol Genç Deneme Müellifi Ödülü’ne kıymet görülen bu denemeler, hikaye müellifi kimliğiyle tanıdığımız Çalı’nın dünyasına farklı bir kapı aralıyor: Bir sohbet kapısı. 20 yazıdan oluşan ‘Sonra Hayat’, bir edebiyatseverin edebiyat notlarıyla buluşturuyor okurunu, onu da oyuna davet ediyor.
Kurmaca metinlerinin takipçisi olduğumuz muharrirlerin denemelerini okumanın farklı bir tadı var. Her okur için bu böyledir sanıyorum. Zira deneme cinsinin muharririne sunduğu o “şeffaf” yerde, kısa bir müddet için de olsa müellif ve okur ortasındaki perde kalkıyor. Ve biz okurlar müellifin yönlendirmesiyle hayattan, sanattan, beşerden yana birçok yola giriyoruz. Ne müellifin samimiyetini ne de metnin gerçekliğini sorguluyoruz. Montaigne’in okuruna nasıl seslendiğini hatırlayalım: “Hâlâ birinci tabiat kanunlarının rahat özgürlüğü içinde yaşadıkları söylenen beşerler ortasında olsaydım, emin ol ki kendimi tastamam ve çırılçıplak da gösterirdim.”
Malumdur ki Onur Çalı, Parşömen Sanal Fanzin’i yaşatıyor yıllardır. Bununla birlikte 2015’ten beri “Dünlük” yazıyor. Bu yazıların rüzgârı var ‘Sonra Hayat’ta. Elbette kalemi deneme üslubuna yatkın ve aşina olan bir muharririn sesi de var. Kitabın birinci yazısından (“Sonra – Başlıyor Hayat!”) son yazısına (“Gerçekler Ne Vakit Kıssaya Dönüşür?”) edebiyatın sıkıntıları üzerine baş yoran, keşiflerini okuruyla paylaşan, fikirlerini entelektüel birikiminin doğal bir sonucu olarak farklı muharrirler ve heybesindeki metinlerle destekleyen bir müellifle -ki tıpkı vakitte bir okurla- muhatabız. Üstelik Çehov, Melih Cevdet Anday, Nâzım Hikmet, Yaşar Kemal, Susan Sontag, Refik Halid, İlhan Durusel ve kaçları eşlik ediyor bize.
Sonra Hayat, Onur Çalı, 120 syf., Alakarga Yayınları, 2021. Çalı’nın denemelerini okumadan önce kitabın ismi meraklandırdı beni. Neden “sonra” hayat? Kitabın birinci yazısı bu sorumu yanıtlandırdı. Zira doğuyoruz, okula gidiyoruz, iş-askerlik-evlilik teslisinin hâkimiyeti altına giriyoruz, yaşlanıyoruz, emekli oluyoruz ve hayat işte o vakit başlıyor. Hayat daima bir şeylerden sonra; yaşamak daima ertelenen. Pekala, muharrir neden bu türlü bir giriş yapıyor? Aslında onun bu yazıdaki sorunu, Alejandro Zambra… Ve bu yazıda, tıpkı kitabın genelinde olduğu üzere, hayattan edebiyata tüneller kazıyor Çalı.
Kitapta en çok dikkatimi çeken yazılar (daha evvel Parşömen’de de denk geldiğim ve okuduğum) “Üslup: Bizim Hoş Özrümüz”, “Ama gülünecek nesi var bunun?” ve “Gerçekler Ne Vakit Kıssaya Dönüşür?” oldu. Bu yazıların birincisinde üslup sahibi olmak ana çizgileriyle tartışılıyor. Bugünün edebiyat dünyasında sahiden hâlâ tartışılan bir sıkıntıdır bu. Kimi müellifler direkt bir “imza” olmaktan bahseder; bazıları ise hayalet olmaktan. İkisini tıpkı anda olmaya çabalayanlar da vardır. Sıkıntıya okurun penceresinden baktığımızda da mütereddit bir tutumla karşılaşırız: Okurlar hem kitabın kapağına bakmadan anlamak ister muharririni hem de hep kendini yenileyen bir lisanla müsabakayı istekler. Çalı metnin “tastamamlığı” üzerinden hoş bir yorum getiriyor üsluba: “Üslup biraz da budur; eksikliği hissedilendir.” (s. 109) “Süreklilik” odağında devam ediyor: “Üslup biraz da budur. Yazma hevesini (hırsını değil) ölene dek kararlıkla sürdürmektir.” (s. 110) Pekala “özür” bu işin neresinde? Özür, Calvino’nun cümlelerinde: “Daha niyetli, daha dertli bir tonu benimseyecek olsam, her şey bozarıyor, hüzünleniyordu, benim olan o havayı, yani yazanın bir oburu değil de ben olmamı haklı gösterecek tek özrü yitiriyordum.” Çalı, Calvino’dan hareketle diyor ki: “Üslup, kimselere benzemeyen özbeöz özrümüzdü.” (s. 111)
“Ama gülünecek nesi var bunun?”, Sait Maden’in derlediği ve ‘Şiir Tapınağı’ ismini verdiği antolojisine değinen bir yazı. “İnsanoğlunun Beş Bin Yıllık Şiir Serüveni” alt başlığını taşıyan antolojide yer alan şiirler, “ilkel” toplulukların şiirleri. Olağan olarak bu şiirler, o günlerden bugüne insanın değişmeyen problemlerini, ortak his durumlarını apaçık ortaya koyuyor. Çalı’nın yazısına seçtiği örnekler ise ekseriyetle “ölüm”e, var olmanın tabiatında bulunan ve tahminen de insanın başlangıçtan beri var olmaktan daha çok merak edip baş yorduğu “yok oluş”a dair derinlikli kelamlardan oluşuyor. Daha birinci temasımda beni süratlice yakalayan ve Çalı’nın da “duygu durumuma tercüman olmuşlar” dediği dizeleri paylaşmak istiyorum: “O ne derttir o denli / duymak çıkagelen kışı”. (Bir Eskimo türküsünden)
“Gerçekler Ne Vakit Öyküye Dönüşür?” ise sanatın/edebiyatın yüzyıllardır temel sorunu olan gerçeklik-kurmaca alakasını tartışıyor. Lakin bu tartışma, klasik bir “edebi metnin gerçekliği” tartışması değil. Çalı, gündelik hayatımızın veyahut anılarımızda yaşayan gerçeklerin -yani “hikâyelerin”- “nerede” olduklarını, dünyadaki pozisyonlarını sorguluyor aslında: “Peki, artık kıssadaki karakterlerin ya da olayların gerçek olduğunu kim söyleyebilir? Aslında olanlar gerçekoğlu gerçektir. Ve ancak öteki bir alemin gerçekleridir artık.” (s. 113) Ve kesin karar: “Gerçekler kıssa doğurmaz, kıssaların içine saklanırlar.” (s. 116)
Çalı’nın denemelerinde “kendi büyük yazarı”na rastlayabilir okur. Örneğin ben Philip Roth’a rastladığım için sevinçliyim. Veya “herkesin büyük yazarı” olan isimleri görebilir, “İlk Cümlenin Günahı Olmaz” başlıklı yazıda olduğu üzere. Burada bahsi geçen “ilk cümle”, hepimizin zihnine kazınmış bir birinci cümle: “Dönüşüm”ün meşhur başlangıç cümlesi. Çalı, bu cümlenin farklı çevirilerini karşılaştırmış. Bir demet “ilk günah” olarak isimlendirdiği bu çevirileri, okuru için sıralıyor kitabında. Eleştirel bir bakışla ve sözlere yüklediğimiz manaları baz alarak…
Çalı, kendi okuma notlarını aktarırken edebiyat ortamlarında efsaneye dönüşmüş hadiselerden de bahsediyor. Örneğin “Nâzım Hikmet El Öper mi?” başlıklı yazısında “Putları Yıkıyoruz” kampanyası yıllarına gidiyoruz, Nâzım’ın gaye aldığı putlardan biri olan Abdülhak Hamit’in meskenine konuk oluyoruz. Veyahut “Oktay Cevdet’le Tanışın” başlıklı yazısında, yayımlanmış kitabı olmayan, hiçbir antolojide yer almayan, aslında tek bir şiir bile yazmamış Oktay Cevdet’in kim olduğunun izini sürüyoruz. Bu türlü hadiselerin okurun ilgisini çekeceği aşikâr. Salâh Birsel’in ‘Kikirikname’sinin kıssasından bahseden “Sizinkisi de gülmek mi a teresler” de çabucak hemen birebir çizgide. Lakin başkalarına göre tenkide yakın. Ki bu yazı evvelki yıllarda yeniden Parşömen’de dikkatimi çekmişti. Birebir durumda olan öbür okurlar da çabucak anımsayacaktır öyküyü.
Çokça “edebiyat” dedik. Çalı, kitabında bir “edebiyatçı” tarifi da yapıyor: “Edebiyata büyük misyonlar yükleyen zevata zıt gelebilir fakat edebiyatçı denilen kişi öncelikle bir oyuncudur. Oyun oynamayı seven, bundan harikulade keyif alan, hatta var oluşunu yazmak denen uğraşa bağlamış bir oyuncu. Nasıl ki bir çocuk oynadığı oyundan harikulade keyif alır, bir yandan da onu annesine babasına, arkadaşlarına göstermek için yanıp tutuşursa, edebiyatçı denilen kimse de bu çocuktan pek farklı değildir özünde. Oyun oynamayı sever, oynadığı oyunları öbürleri de görsün, onlar da oynasın, onlar da keyif alsın ister.” (s. 66) O denli ya, edebiyat bir oyun. Pekala, oyun oynamanın diğer yolları da yok mu? Elbette var: “Belki de fotoğraf yapamadığım ya da klarnet çalamadığım için yazıyorum.” (s. 69)
‘Sonra Hayat’, öbür bir önce’nin ihtimalini taşıyor içinde. Önce’de okur olmak var; önce’de yazmak, yaşamak var. Öyleyse oyuna devam –fakat önce’nin pişmanlık, sonra’nın geç kalmışlık olmadığı bir dünyada.
