Bedros Dağlıyan ile anlatmanın kadim hikâyesine dair: Taşın anlattığı, dengbejin söylediği…

Levent Karataş

Geçmiş, vücudun hafızasında yaşayan bir ağrı üzere beşerde sürdürür varoluşunu. Hatırlamak, anlatmak, büyük bir bahtiyarlıktır; o denli ki unutmanın dikişlerini söküp içini açar. Kelam, ortaya çıkarır, izini sürer geçmişin yaralarının; düzgünleştirmek için çiçeklenir. Bedros Dağlıyan, şiirlerinin ortasına gizli kıssaları olduğu yerden çıkarıp iki kitaba bürüdü, on yıl ortadan sonra “unutma beni” çiçeğini selamlayıp, okuyucularını baharla birlikte tekrar kelamlarına kavuşturdu.

Bedros Dağlıyan’ın anlatısını kaldığı yerden sürdürüyor. Taşa can aşılayanlardan gırtlaklarında notaların en buğulusunu taşıyanlara, coğrafyanın en hoş vakitlerinin anlatıcı üstadı olarak kelamını hiç unutmadan söylüyor.

‘Yaya Turna’ (Pencere Yayınları, 2011) isimli kitabınızın akabinde on sene sonra ardışık iki hikaye kitabıyla okurun karşısına çıktınız: ‘Taş Meselleri’ ve ‘Dengbejin Gölgesinde’ (Klaros Yayınları, Nisan 2021). Neden bu kadar beklediniz?

Bu kadar neden beklediğimi ben de kendime çokça sordum lâkin bir yanıt bulamadım. Şöyle söyleyebilirim. Altı yıldan daha uzun bir mühlet Halkın Nabzı gazetesinde ve Tigris gazetesinde haftalık denemeler, hikayeler ve şiirler paylaştım. Bu ortada birçok mecmuada de şiirlerimi ve hikayelerimi yayınladım. Sanırım iş hayatımın yoğunluğu ve yazın dünyam birbirine epey karıştı ve bu da biraz kirliliğe neden oldu. Buradaki kirlilikten kastım, iş hayatıma rağmen epey üretken olmam. Yoksa gerek okuyucular, gerekse arkadaşlarım bunu çok istediler. Seçmek, ayrıştırmak epey sürdü; sonunda…

‘İYİ ANLATICILARIN BİRDEN FAZLA YETERLİ BİR DİNLEYİCİDİR DE’

Sanıyorum size çağdaş bir dengbej olduğunuz tespitini birinci Yelda Karataş söylemişti. Merak ettiğim için soruyorum, hikaye mü öykü mi yazdıklarınız? Kurmacayla mı, anlatıyla mı yazıyorsunuz?

Evet, bunu birinci sefer dostum, arkadaşım şair Yelda Karataş dillendirdi. Birinci şiir kitabımın çıkma periyotlarında Yelda Karataş ile çokça onun meskeninde çalışıp bu ortada da ağır sohbetler yaptık. Şiirlerimin ortasına gizli kapalı öyküleri anlatırken bana, “Sen hikaye yazmalısın. Âlâ bir anlatıcısın. Kısaca tabir yerindeyse dengbéjsin” deyiverdi. Buna şaşırmadım zira güzel anlatıcıların birden fazla düzgün bir dinleyicidir de. Sanırım kendi hikayelerimi diğerinin gözünden okuduğumda gerçek öykülerle kurmacayı bir ortada kullandığımı fark ettim. Yani, gerçek nerede başlıyor, kurmaca hangi orta içine giriveriyor pek farkına varılmıyor. Haliyle kurmaca yazdığım birçok hikaye gerçek yansılar aldığında, ben de kurmaca olduğunu -o tılsımlı dünyayı okuyucudan almamak adına- belirtmedim. Kurmaca öykülerim de var ve ortaya, her yazarda olduğu üzere gerçeklikler de katıyorum. Hayat işte, kederi büyük yengem…

Sivas’ta Diyarbakır’da ehil dengbejlerden kıssalar dinlediğinizi anlatmıştınız. Bilinen-bilinmeyen hangi dengbejlerin kıssalarını dinleyip aktardınız kitaplarınızda?

Diyarbakır’da birçok dengbéjin klamlarını dinlemiştim. Bunlardan biri terzi olan annemin, elbiselerini diktiği Ayşe Şan’dı. Çok etkilendiğimi söylemeliyim. Yeterli bir türkücü ve dengbéjdi. Oburu de küçükken babamın saçımı kestirmek için götürdüğü berber Hasan ve orada tanıştığım hafız Ahmet’ti. Mahmûd Qızıl’ı ise yalnızca bir kere dinlediğimi söylemeliyim. Birçok kasetini dinledim lakin onlardan direkt olarak kıssa paylaşmadım. Birçok destan okudum, sokaklarda satanlardan da dinledim. Sivas’ta ise “Büyük Hafız” denilen çok okuyan ve anlatmayı seven Mıgırdiç Korkor’dan ve Sivas Ermeni ailelerinden inanılmaz öyküler dinledim. Bir kısım hikayemde o aileye de yer verdim. Sivas’ın var olan kilise ve manastırlarına el konulduğundan, her hafta bir ailenin meskeninde dua günleri yapılırdı, oradan da çok hikaye dinlemişliğim var. Buna bir de her Ermeni ailesinde olduğu üzere gerçek sürgün öyküleri de girince, kaçınılmaz oldu anlatmak.

TAŞIN ANLATTIĞI, DENGBEJİN SÖYLEDİĞİ…

Kitaplarınızın isimleri, ‘Taş Meselleri’ ve ‘Dengbejin Gölgesinde’. İkisi de çok çağrışımlı ve hoş kitap isimleri. Okurunuza kitaplarınızı ismini neden ‘Taş Meselleri’ ve ‘Dengbejin Gölgesinde’ diye adlandırdığınızı anlatır mısınız?

Aslında buna birinci kitabım ‘Yaya Turna’ ile başladım. Kitabımın isim sahibi Yelda Karataş’tı. Yayalardan ve turnalardan çokça bahsettiğimden olsa gerek ‘Yaya Turna’ olsun deyiverdi. Yaya, Ermenicede anneanne ya da babaanne manasına geliyordu. Turna ise (Ermenice Gurunk) Anadolu halklarının çok sevilen bir imgesi, haberler daima ondan beklenir. ‘Yaya Turna’, sürgün öykülerini de anlatan yaşlı turna. Ya da bâtın manasıyla kanadı kırılıp sürgüne yaya giden turnayı anlatır. ‘Taş Meselleri’ ise Diyarbakır’da Karacadağ’ın pıtrak üzere etrafa savurduğu ve konutların ve daha birçok nesnenin yapıldığı bazalt taşlardan geliyor. Ermeniler ve Süryaniler bütün sanatlarını, hünerlerini, acı ve sevinçlerini o taşlara verdiler. Kendi lisanları kesik olsa da o taşlar, bakanlara o meselleri anlatsın diye. ‘Denbéjin Gölgesinde’ ismi ise üstte da belirttiğim üzere dengbéjlerden geliyor. Ben öykülerimi o dengbéjlerin gölgesinde yazdım, kurguladım.

‘ANADOLU’DA YAŞAMIŞ HALKLARIN İZLERİNİ YAZMAK ZORUNDA HİSSEDİYORUM’

Sürgün, fakir, yok sayılmış halkların örtüştürülmüş örtüştürülen kadim kültürünün izlerini yazıyor ve anlatıyorsunuz. Bir Ermeni insan olarak Bedros Dağlıyan, yaşadığı toplumdan, şimdiki hayattan, ideolojilerden nasıl etkileniyor? Bütün bu sıkıntıların toplamından -samimiyetle- razı mısınız?

Anadolu’da yaşamış halkların izlerini yazmak zorunda hissediyorum hatta kendimi buna borçlu sayıyorum. Zira baskın hâkim anlayış onların Anadolu’daki izlerini yok etmek için elinden geleni yapıyor. Bir nevi hafızayı, anıları yok ediyor ya da yok sayıyor. ‘İnsan Deposu’ kitabında Ana Arzoumanian bu yok edilen hafıza yerlerini ve belleklerde taşınan anıların nasıl tarumar edildiğini ve bu travmadan kurtulabilmenin zorluğunu anlatır. Bu durumu Hrant Dink de, “Damarlarınızdaki kirli kanı atın ve bu travmadan kurtuluşun yolunun affetmekten ve özür dilemekten geçtiğini bilin” diyerek anlatmaya çalışmıştı. Sonuç acı oldu ki bu da bir travmaydı. Sağ kurtulanların ve onların devamı olan jenerasyonların sembolik ve kurumsal güçsüzlüğüne daha sonra, siyasi rakibini öldürmek ve sesini kesmekle tehdit eden bir terör ve bu kurumlardaki kaos da eklendi. Bu yüzden Ermeni, Süryani ve Alevi toplumları daha yeni yeni ruhsal travmadan, dertlerden ve yoksunluklardan şikâyet edebiliyor.

Ermeni olarak demeyeyim de insan olarak demokrasiyi içselleştirmiş biri olarak bundan elbette razı değilim. O keyifli azınlıktan farklı mazlum işçilerin hali beni yaralıyor; içim acıyor. Razı olmayı ve biçareliği bu topluma ne yazık ki hükümranlar empoze ediyor. Ya da dini kullanarak mümkün çıkışları önlüyorlar. Yürekli olup bunlardan şikâyet edenlerle taban müştereklerde birleşmek zorundayız. “Razı Rıza” isimli hikayemde bunu anlatmaya çalışmıştım. Bu cüret sıkıntısından, gazeteci ve müellif dostum Ahmet Tulgar da bahsetmişti.

Altı yılı aşkın bir süreçte Halkın Nabzı Gazetesi’nde her hafta periyodik olarak yazdınız. Önemli bir okur kitlesi tarafından dikkatle okunuyordu yazdıklarınız. Ben de naçizane o okur kitlesi içindenim vesselam. Gazeteye en çok gelen etki-tepki maillerinin size yazıldığını biliyoruz. Okurunuza Halkın Nabzı’nda yazdığınız yazılara gelen tesir ve yansılardan kelam eder misiniz?

Evet, Halkın Nabzı’nda yazdığım ve bunu uzun bir müddet devem ettirdiğim için memnunum. Gazetenin önemli bir okur kitlesi vardı ve hayli geniş bir kitle bunu okuyor ve okutuyordu. Gazetenin direkt mailini kullanmadığım için gelen yansıları İshak Karakaş ve gazeteci Ahmet Tulgar’dan alıyordum. Bir hafta yazamasam çabucak neden diye soran maillerin geldiğini söylüyorlardı. Tıpkı durum Diyarbakır Tigris gazetesinde de oldu. Orada ise gelen yansıların birçoklarını görebiliyordum ya da sevgili Şeyhmus Diken aktarıyordu.

Kitabınıza ismini veren “Taş Meselleri” hikayenizde köklerinizin gerçek kıssasını, dedenizin Çanakkale Savaşı’ndan firar ederek ailesini aramak için Tokat’a gelişinin öyküsünü yazmışsınız. Şalom Gazetesi’nde okumuştum Çanakkale Savaşı’na katılan Yahudi yurttaşların hikayesini. Ermeni on beşlileri de sizden dinlesek?

Dedem güçlü bir ailenin oğlu… Tokat hakkında yazan bir dost şöyle demişti: “Darakçıyan ailesi, artık Koç ailesi nasıl zenginse onlar da Tokat’ın en varlıklı ailesiydi.” Dedem askere alınmadan birkaç hafta evvel sevdiği kızla evleniyor ve o sırada Tıp mektebi ikinci sınıfta okuyor. On beşleri askere aldıkları vakit o da gidiyor. 1896 ve 1899 yılları ortasında doğan gençler alınıyor askere. O sırada Osmanlı birkaç cephede birden savaşmanın zorluğunu yaşıyor. Bilmediği lakin sonradan öğreneceği, askere alınan birçok Ermeni gencinin bir plan dâhilinde katledildiği. Ermeni gençleri ve erkekleri olmadığında yaşlıların, bayan ve çocukların tehciri daha kolay oluyor elbette. Birçoğu Der Zor’a erişemiyor, yollarda katlediliyor. Neyse ki kumandanı olan albay dedemi çok sevdiğinden koruyor ve ona Memet, hatta meczup Memet diye sesleniyor. Tehciri duyunca firar edip Tokat’a gelse de ailesini bulamıyor. Onların götürüldüğü her kasaba ve her kente gidip arıyor. Ta ki Malatya’ya dek… Ermeni ailelerinin yaşadığı mahallelerden birinde buluyor onları. Annesi, kız kardeşi ve eşi. Eşi o sırada gebe. “Bekleyin ben komutanımdan müsaade alıp sizi korunaklı bir yere götüreceğim” diyor. Geldiğindeyse onları bulamıyor. Sonra da Malatya’da yeniden ailesi yok edilen bir kızla evlenip evvel Elazığ’a sonra da Ergani’ye ve akabinde da Diyarbakır’a yerleşiyor. Sonrasını kitaptan okuyabilirler.

Muştusunu yakın etrafınızdaki dostlarınıza verdiğiniz yeni şiir ve deneme tipindeki kitaplarınız da yolda hatta eli kulağında. Öteki projeleriniz neler?

Şiir, benim için hayat kaynağı. Hikaye ve denemeyi de çok seviyorum. Üstelik çok üreten biriyim. Haliyle birikti. Bu kitaplar yerini okuyucuda biraz bulduğunda şiirler ve denemeler gelecek. Sürgün anılarından oluşan bir hikaye kitabına da çalışmaya başladım. Şu vakit diyemesem de fazla ırak değil demem gerekir.

Bedros Dağlıyan ismini çalıştığınız semtteki eczanede kullanamıyorsunuz. Kendinizi Diyarbakırlı Bedri olarak tanıtıyorsunuz. Bu kaskatı kimlik acılarından kelam etsek sizi incitmiş olur muyuz?

Yıllarca doğunun birçok bölgesine Bedros kimliğiyle gittim. Ha keza Diyarbakır’da çalışırken de Bedros ismi bana hiç ağır gelmedi. Bence Diyarbakır’da ve Doğu’nun başka kentlerinde beşerler Ermeni’yi bildiklerinden bunu güzel karşıladılar ya da berbat karşılamadılar. İstanbul ise farklı bir âlem; kozmopolit, iğdiş edilmiş bir kültüre sahip bir topluluk kısaca… Anadolu’nun birçok yerinden gelen ve dimağlarına milliyetçi İslami bir kültür enjekte edilen gençler ve yaşlılar Bedros’u pek güzel karşılamayacaklardı. Vücudundaki eksiklik niyetini öne çıkaran bir kendini yadsıma halini işaret eder bu isim değişikliği. Yani kendini yabancılaştırma hatta oburu olabilmenin zorluğudur bunu yaptıran. Kendini yabancılaştırırken de dışarıdan bu sadist milliyetçi kültürün seni ele geçirişini izlersin. Bu ben’i yabancıya çeviren olanca duyarsız, insanlardan ve yakınlıktan mahrum bir kimliktir. Tam bir kırılmadır yaşanan.

Yani Bedri’nin içine her acıyı, her fakirleşmeyi katabilirsin. Yerinden edilen, sürgün edilen ve o izole edilmişliği yani her şeyini kaybettiğini hissedersin. Bedros’un özne olma hali ve hareketliliği günbegün kaybolur sarfiyat. Ben’in ve ismin kaybı, muhtemel bir diyaloğu da zedeler ki bu da bir kırımın varlığını anlatır. Bu da içinde bir yerlerde, unutulmamayı, hatırlamayı ve hatırladıklarını yazmayı sağlar. Artık “Ben”, bir hatırlama müzesidir. Buna Ermeniler “Cermak Çart” derler. Yani asimilasyon, yani beyaz soykırım.