Bir kent, bir toplum, bir tarih: İzmir Yahudileri

Dr. Siren Bora’nın ‘Birinci Juderia- İzmir’in Eski Yahudi Mahallesi’ isimli kitabı geçtiğimiz günlerde Müşahede Yayınevi tarafından yayımlandı. Kitap beş kısımdan oluşuyor. Birinci kısımda, İzmir Yahudi mahallesinin kuruluşuna kadar geçen süreç, ikinci kısımda, 17.ve 18. yüzyıllarda “Birinci Juderia”, üçüncü kısımda, 19. ve 20. yüzyıllarda “Birinci Juderia”, dördüncü kısımda “Birinci Juderia”da kurumsal yapılar , beşinci kısımda ise, 17 yüzyıl ile 20. yüzyıl ortasındaki süreçte İzmir ticaret bölümü ve Museviler detaylı biçimde ele alınıyor. Siren Bora ile İzmir Musevilerini konuştuk.

Uzun yıllardır İzmir Musevileri üstüne çalıştığınızı biliyoruz. Sizi bu türlü bir kitap hazırlamaya yönelten şartlar nelerdi? Böylesine kapsamlı bir çalışmayı ne kadar müddette tamamladınız?

İzmir Musevilerinin tarihine ait bir doktora tezi hazırlamak üzere araştırmalara başladığım 1990 yılından 1998 yılına kadar, hususa ait akademik makalelerim ve bir kitabım yayınlandı. 1998 yılında sıhhat sebeplerinden ötürü çalışmalarıma orta verdim. 2013 yılında mesleğime geri döndüm ve uzmanlık alanım olan İzmir Musevileri ile ilgili neler yapıldığını öğrenmek için geriye gerçek baktım. İzmir’de ve etrafındaki yerleşim yerlerinde yaşayan Yahudi cemaatlerinin tarihi hakkında Türkçe yayınlanan özgün makalelerin sayısı bir elin parmaklarını geçmiyordu. Bu husus hala bakir bir alan olarak araştırılmayı bekliyordu. 2013 ile 2021 tarihleri ortasında yaklaşık olarak 35 akademik makale ve kitap yazdım. Bu süreçte bilhassa merak ettiğim bahislere eğildim. Sonra düşündüm: Madem ki İzmir Musevilerinin tarihini araştırıp yazıyordum; o halde sistematik bir çalışma tertibi oluşturmalıydım. Osmanlı Devri İzmir Yahudi tarihi, yaklaşık olarak 500 yıllık bir vakit sürecini kapsıyordu. Evvel genel sınırlarıyla, periyodik bir anlatım gerekliydi. Antik periyodu ve 19. yüzyıl ile 20. yüzyıl ortasındaki devri yazmıştım. Tam bu sırada İzmir Yahudi Cemaati Vakfı Lideri Sayın Sami Azar beni aradı ve vakıf olarak kitap yayınlamak istediklerini söyledi. Sayın Azar ve vakıf üyeleriyle birlikte, Birinci Juderia’nın biyografisini yazmaya karar verdik. Elimde bu mevzuya ait oldukça arşiv evrakı vardı. Eksikleri, Central Archives for The History of The Jewish People (Jerusalem), Archives Historique de I’Alliance Israélite Universelle (Paris), Başbakanlık Osmanlı Arşivi (İstanbul), İzmir Yahudi Cemaati Arşivi ve özel arşivlerden yararlanarak tamamladım. Ayrıyeten, mevzuya ait yazılan kitap ve makaleleri taradım. Araştırmaya ayırdığım hazırlık müddetini dâhil etmezsem; kitabı yaklaşık bir yıl içerisinde tamamladığımı söyleyebilirim.

İmparatorluktaki Yahudi nüfusunun en ağır olduğu kentlerden biri de İzmir. Bu kenti Osmanlı’nın sosyo-kültürel tarihinde nasıl bir yere koyarsınız?

Aslında İzmir, Yahudi göçmenler ve mülteciler açısından yerleşime uygun hatta cazip bir kent olarak çabucak hemen tarihin her periyodunda revaçtaydı. Bu yüzden Smyrna ismiyle anıldığı tarihlerde de kentte bir Yahudi nüfusu vardı. Osmanlı Devleti İzmir’i ele geçirdikten sonra da, kentte bir Yahudi yerleşimi oluştu. Zira kent, stratejik bir pozisyona sahipti. Bilhassa liman sayesinde İzmir kenti, gökkuşağını andıran çok renkli demografik ve kültürel yapıya sahip oldu. İzmir, gayrimüslim nüfusun en ağır olduğu kentlerden biriydi. Burada, 17. yüzyıl ile 20. yüzyıl ortasındaki vakit diliminde, çabucak hemen her lisandan, her dinden, hatta her coğrafik kökenden beşerle karşılaşabilirdiniz: Levantenler, Rumlar, Museviler, Ermeniler, Müslüman Türkler ve Batılılar. Museviler, yalnızca Sefaradlardan ibaret değildi. Başlangıçta Romaniotlar vardı. Sonra Mizrahi kökenliler dahil oldu. En son Rusça ya da Almanca konuşan Aşkenazlar, Girit ve Selanik göçmeni Rumca konuşan Museviler bu kümeye katıldı. Müslüman Türkler, Osmanlı Devleti’nin toprak kaybettiği her yerden gelmekteydi. Şu saptamayı rahatlıkla yapabilirim: “İzmir, göç kentidir/göçmen kentidir”. Kente yerleşenler, kültürlerini de beraberlerinde getirdikleri için kentte bir kültür harmanı oluşmuştur. İzmir, imparatorluk başşehri İstanbul üzere kozmopolittir. Onu İstanbul’dan ve Anadolu kentlerinden ayıran özelliği, kendine has karakteridir. Artık tam bu noktada dikkatinizi çekmek istediğim kıymetli bir nokta var: “İzmir’in kendine has karakterinin oluşumuna İzmir Yahudi cemaatinin de değerli katkıları vardır. Diğer bir deyişle, bu karakteri irdeleyecek olursak, içinde İzmir Musevilerine has pek çok geleneğin, âdetin, alışkanlığın izlerini buluruz.”

Selanik ile İzmir, Yahudi cemaatinin kurumsal altyapısının olduğu iki kent ve birbirine çok benzetilir. Selanik’in Avrupai havası İzmir’de de var mıydı? Bu iki kenti siz de birbirine benzetiyor musunuz?

Hangi yüzyılı böylesine bir kıymetlendirme için kriter olarak almalıyım, bilemedim. Kelam gelimi, İzmir’in 17. ve 18. yüzyıllardaki silüeti ile 19. yüzyıldaki silüeti birbirinden çok farklıdır. 17. yüzyıldan itibaren, Müslüman Türkler, Ermeniler, Museviler ve Rumlar Kadifekale eteklerine yerleşmişlerdi. Kentin aşağı kısmında ve kıyı boyunca ise Avrupalı Hıristiyanların, yani Fransızların, İngilizlerin, Hollandalıların ve İtalyanların konutları vardı. Kentin art planında kalan Müslüman Türk, Yahudi, Ermeni ve Rum mahalleleri için, planlı ve nizamlı bir yapılaşmadan ve Avrupai görünümden kelam etmek mümkün değildi. 19. yüzyılın ikinci yarısında, kentte, bir evvelki devrin mekânsal çerçevesinin dışına çıkan değerli değişiklikler meydana geldi. İzmir Rıhtımı ve Konak-Pasaport ortasındaki liman inşa edildi. Eski kıyıyla yeni rıhtım ortasında, 40-150 metre ortasında değişen bir dolgu yapıldı ve inşaata açıldı. Böylelikle, İzmir’in en itibarlı yeri haline gelen Kordon oluştu. Bu kordon üzerine oteller, gazinolar, kafeler inşa edildi. Sanırım tereddüt etmeden, yalnızca 19. yüzyılın İzmir Kordonu ile 19. yüzyılın Selanik Kordonu’nun birbirine benzediğini söyleyebilirim. Seyyahların ve araştırmacıların bir kısmı tarafından İzmir için kullanılan sıfatlar, “Anadolu’nun Batıya açılan penceresi”, “Levant’ın Yıldızı” ya da “Avrupa’nın Doğu’daki aynası.” Demek ki, kentte Avrupai bir hava mevcuttu. Kanımca, kelam konusu ambiyans, kentin yalnızca makul bir kısmını Frenk Mahallesi’ni ve Kordon’u söz ediyordu. Zira kente gelenlerin birinci gözüne çarpan yer liman, rıhtım, Frenk Mahallesi ve Kordon’du.

İzmir’de Osmanlı Musevileri ve Yahudi olmayanlar nasıl bir birliktelik içindeydi? Bu manada İmparatorluğun öbür kentlerinden hangi taraflarıyla ayrılıyordu?

Osmanlı devrinde İzmir’de Rumlar, bugünkü Basmane Garı’ndan denize dik olarak çizilecek bir doğrunun kuzeyinde; Müslüman Türkler güneyde, Kadifekale etekleri ve Eşrefpaşa’ya kadar uzanan alanda; Museviler ise, Türk mahallesi ile Ermeni mahallesi ortasında kalan bölgede yaşıyordu. Kente gelen göçmenler de, mensup oldukları dinî cemaatin mahallesinde yerleşmeyi yeğlemekteydi. Osmanlı Devleti’nin coğrafik hudutları içerisinde yaşayan dinî toplulukların tümü, kentlerde, başlangıçtan itibaren, dini ve etnik kimliklerine nazaran şekillenmiş olan mahallelerde iskân edilmişti. Aslında, mahallelerin etrafında somut bir izolasyon yoktu. Yalnızca gözle görülmeyen soyut bir hudut mevcuttu. Hareketliliği sınırlayan iki faal faktör vardı. Bunlardan biri toplumsal baskı; başkası ise, kurumsal yapıların (hastanelerin, okulların, ibadethanelerin) ikamet alanlarının içerisindeki varlığıydı. Pekala, İzmir’de ve öteki Osmanlı kentlerinde hangi etnik kökenden ya da hangi dinden olursa olsun, kent halkının bir ortaya geldiği hatta iç içe olduğu bir yer var mıydı? Evet, vardı. Bu alan, çarşıydı. Çarşıda, yan yana dükkânlarda, bir ortaya gelen farklı etnik ve dinî kökenden beşerler, birbiriyle dostça ilgiler kurmuş ve bu alakaları pekiştirmişti. İzmir’de, Ermeniler bir pasajda ipekli ve tiftik yün, bir öteki pasajda mücevher satarken, Museviler yakında köşede yer alan bir dükkânda pamuklu, yünlü ve ipekli yün satıyordu. Rumlar, yolun karşı tarafında sakız, balık, şarap, deri, ham ipek ve yün ipliği satışı yaparken, Müslüman Türkler sokağın biraz aşağısında kuru üzüm, kuru incir, Şam fıstığı ve hububat satıyordu. Hatta esnaf ve halk, pasajlarda yan yana ve iç içeydi. Arapça, Ermenice, Felemenkçe, İngilizce, Fransızca, Rumca, İtalyanca, Ladino ve Türkçe bağırıp çağıran, sıkı pazarlık yapan, satıcıların ve alıcıların bulunduğu bu alanda, her lisandan sözcük havada uçuşuyordu.

İzmir’in sosyo-ekonomik gelişme sürecinde Yahudi toplumunun tesiri ne olmuştur?

Bilhassa 17. yüzyılın başlarından itibaren, İzmir’in ticari faaliyeti süratli bir gelişme sürecine girdi. Aslında süreç, birbiriyle etkileşimi olan bir döngü oluşturmuştu: Bir yandan kentte kurulcu, banker, tercüman, mültezim, yönetimci, toptancı, perakendeci, gemi kalafatçısı, pazar esnafı, aracı, hamal, hancı, deveci ve memleketler arası tüccar üzere yeni meslek kümelerine talep vardı. Öte yandan bu talep, bu meslekleri icra etmek isteyen Arap, Ermeni, Rum, Yahudi ve Müslüman Türkleri İzmir’e çekmişti. Bu vesileyle, İzmir Yahudi Cemaati’nin de sayıca büyüdüğünü kestirim ediyorum. İzmirli Museviler, 17. yüzyılda, iktisadın her alanında, en görünür mesleklerde ön plandaydı. Vergi mültezimliği, aracılık, tefecilik ve dragomanlık (tercümanlık) adeta Musevilerin inhisarındaydı. Komiteci, tefeci, aracı ve toptancı olarak İzmir Limanı’nda çalışan Museviler, birebir vakitte İzmir’in ve Yahudi cemaatinin loncalarına da kayıtlıydı. 17. yüzyılda artık İngilizler ve Hollandalılar, kendi tüccarlarından daha fazla Musevilere güveniyordu. Bu da Musevilerin hem Levant ticaretindeki hem de İzmir ticaretindeki pozisyonunu sağlamlaştırdı. Bilhassa Portekiz Musevileri, İngiliz Levant Kumpanyası ile çalışmaya başladıkları tarihten itibaren İngiliz pazarını ve âdetlerini kavramış, ailevi, dini bağlar vasıtasıyla yeşeren ve İzmir’deki varlıklı dindaşlarının sermayesiyle beslenen bir ticaret ağı kurmayı başarmışlardı. Sonuç olarak, Levant ticaretindeki dönüşüm, yalnızca İzmir kentini değil birebir vakitte İzmir Yahudi Cemaatini de refaha kavuşturdu. Ta ki, 18. yüzyılın ikinci yarısına değin…

Sizce Türkiye kamuoyunun, Yahudi toplumunun kent yerindeki anıtsal izlerini, tarihini daha düzgün tanıması için neler yapılmalı? Kitabınızın bu manada yeni bir diyalog tabanı oluşturduğunu söyleyebilir misiniz?

Bence şu anda yapılanlar epeyce tesirli. İzmir Musevi Cemaati Vakfı ve Vakıf Lideri Sayın Sami Azar ve İzmir Yahudi Kültür Mirası Projesi Koordinatörü Sayın Nesim Bencoya, Yahudi toplumunun İzmir kent merkezindeki anıtsal izlerinin ve tarihinin daha uygun tanınmasını sağlamak için iki koldan ağır bir faaliyet içerisinde. Şimdiye dek yapılanlara bir göz atalım: programlanmış sinagog çeşitleri, Sefarad müziği konserleri, Sefarad Mutfağı aktifliği, İzmirli eski bestekârların yapıtlarını kapsayan konserler, stantlar, Birinci Juderia’da yer alan sinagogların korunma ve onarım çalışmaları, sinema gösterimleri, İzmirli Yahudi muharrirlerin kitap lansmanları, İzmir Sefarad Kültür Şenliği ve “kitap yayını”. Yazdığım, ‘Birinci Judera – İzmir’in Eski Yahudi Mahallesi’ isimli kitap, İzmir Musevi Cemaati Vakfı Yayınları serisinin birinci kitabıdır. Bu kitap, bir diyalog yeri oluşturabilir mi, bilmiyorum. Lakin kitabın, İzmir Yahudi Mahallesi’nin tanınmasına kıymetli bir katkı oluşturacağından eminim. Yahudi toplumunun kent yerindeki anıtsal izleri, İzmir kentinin sahip olduğu kültür mirasına dâhildir. Günümüzde İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından kentin kültür envanteri çıkarılmaktadır. Kitapta Yahudi kurumsal yapılarına ait verdiğim detaylı bilgiler, belediyenin oluşturduğu kültür envanterine birinci elden kaynak oluşturacaktır.