Gazeteci, tercüman ve muharrir Hatice Utkan Özden’in son 10 yılda sanatkarlarla yaptığı röportajları ve kimi stantlara dair yazılarını içeren ‘Çağdaş Sanat ve Yaratıcılık’ isimli kitabı, Morena tarafından yayımlandı. Türkiye’de sanat haberlerinin medyamızda ne kadar az yer aldığının, birçok gazetenin sanat sayfasının bile olmadığının farkındaysanız bu kitabın ehemmiyetini uzun uzun anlatmaya gerek olmadığını biliyorsunuz demektir.
Çağdaş Sanat ve Yaratıcılık, Hatice Utkan Özden, Morena, 2021. Medyamızda sanat haberciliğinin çok dar bir alana sıkışmış olması geçmişte de farklı değildi. Türkiye’de ulusal bir gazetedeki birinci sanat sayfası 1931’de başlar. Bu yıllarda sanatkarlar kaygılarını kendileri anlatmaya çalışır. Birinci sanat tarihi kürsüsü ise lakin 1943’te kurulur. Sanat tarihçilerinin birinci sorunu mevcut yapıtları belgelemek ve bunların korunması için siyasetler üretilmesini sağlamaktır. İstanbul’da tarihi yarımadanın Dünya Kültür Mirası listesine girmesinin fakat 1985’te mümkün olduğunu hatırlatırsak, sanat tarihçilerinin birinci işinin topluma tarihi etraf şuuru kazandırmak olduğu ve bunun için yıllarca uğraştıkları anlaşılır.
Tahminen de bu yüzden neredeyse 1980’lere kadar, sanatı topluma anlatma işini sanatkarlar kendileri üstlenir. Daha evvel konutuna tek bir yağlıboya fotoğraf asmamış, kamusal alanda Atatürk heykeli haricinde heykel görmemiş bir topluma, sanatı sevdirmek kolay iş değildir. Cumhuriyet öncesinde sanat eğitimi verilen ve stant açılan tek kent İstanbul iken 1923’ten itibaren başşehir Ankara’da stantlar açılmaya başlanır fakat bu stantlara biletle girilebilmektedir. 1932’de Alay Köşkü’nde açılan Zühtü Müridoğlu standı, Türkiye’nin birinci heykel sergisidir. 1933’te kurulan D Kümesi, Beyoğlu Narmanlı Yurdu Hanı altındaki Mimoza Şapka Mağazası’nda birinci standını açtığında standın girişinin fiyatsız olduğunu duyurur. Devletin himayesinde açılan biletli stantlara meydan okuyarak fiyatsız gezilen bir stant açmak, o yıllar için devrimci bir haldir. Demek ki Türkiye’deki sanatkarların, toplumun sanatı sahipleneceğine ve stantların taarruza uğramayacağına dair inancı lakin cumhuriyetin kurulmasından 10 yıl sonra mümkün olmuştur. Bu devirde Nurullah Berk üzere D Kümesi üyesi birtakım isimler, sanatın siyasete alet edilmesini eleştiren yazılar yazmaya da antaya escort yürek ederler. Berk’in tenkitleri bilhassa 1938-1943 ortasında devam eden Yurt Gezileri’ne yöneliktir. Yurt Gezileri’ne gönderilen ressamların ürettiği fotoğraflar, her yıl CHP aktifliği halinde sergilenir. En son Yurt Gezisi standında yer alan ve katalogda listelenen 675 fotoğrafın akıbeti 1998’de araştırıldığında lakin 85 adedinin yeri tespit edilebilmiştir. Zira Yurt Gezileri’nde üretilen yapıtlara CHP sahip çıkmamış, bunları İstanbul Fotoğraf ve Heykel Müzesi’ne gönderme zahmetine bile girmemiştir. Sanatkarın ‘devletin ideolojik aygıtı’ olarak görüldüğü bu devirde, sanat üretimi propaganda aracı olmaktan kurtulamaz. D Grubu’nun sanatkarlarının bu husustaki tenkitleri bugün bile haklılık taşır.
Çokpartili sisteme geçildiğinde, hoş sanatlar alanında çalışan sanatkarlar tek partinin propaganda aracı olmaktan kurtulurlar lakin bu sefer bursla yurt dışına gönderilme üzere maddi takviyeleri kaybederler. 1945-1980 ortasında UNESCO’nun isteğiyle birçok ülkenin uzmanları, ülkelerindeki kültür siyasetini anlatan kitaplar üretmişken Türkiye için üretilmiş bir tek kültür siyaseti kitabı karşımıza çıkmaz. Hoş sanatlar alanının devletten bağımsızlık kazanması, bu alanın kamusal takviyesi yitirmesiyle sonuçlanır. Devlet artık yalnızca tahakkümünü sürdürebildiği durumda sanat kısımlarına takviye verir, tiyatro, opera, bale ve müzik üzere.
1980’li yıllarda Türkiye’de özel galericilik yaygınlaşır, sanatı sahiplenen vakıflar kurulur ve çağdaş sanat, Beral Madra’nın da dikkati çektiği üzere, Türkiye’ye bayan sanatkarların cüreti sayesinde ulaşır. Çağdaş sanat üreterek akademilerdeki erkek egemenliğine meydan okuyan bayan sanatkarların ne kadar kıymetli olduğunu Hatice Utkan Özden de farkındadır. Muhtemelen bu yüzden Şükran Moral ile yaptığı röportaj, kitabındaki birinci metindir. Bayan sanatkarlar bir yandan çağdaş sanatı kabul ettirme çabası verirken bir yandan da çağdaş sanatı topluma anlatabilmek gereklidir. Fakat çağdaş sanatkarlar, çağdaş sanatı topluma anlatmayı başaramazlar zira toplum sanatın klasik halini bile daha yeni kabullenmektedir. Eleştirmenlerin ürettiği felsefi yahut şiirsel metinler de kitlelere ulaşmayı başaramaz. Bu noktada sanat tarihi kadar çağdaş sanattan da anlayan gazetecilere muhtaçlık vardır. Bu alanda uzmanlaşan gazetecilerinse çağdaş sanatçı ile toplum ortasında köprü kurmayı başarması gerekir. Bu köprünün olmadığı durumlarda, yapıta öbür manalar yükleyenler yüzünden ‘ucube’ hadisesi üzere kepez escort olaylar yaşanabilir.
Aslına bakılırsa, sanatkarlar yapıtları hakkında röportaj yapmayı sevmezler. Karşılarındaki gazeteci sanattan anlayan biri değilse asla konuşmazlar. Bu onların kibirliliği yüzünden değildir. Sanatta ‘reklamın kötüsü’nün vahim sonuçları olur. Medya tarihimize sanat tarihçisi gözüyle baktığımızda bu yüzden çok fazla sanatçı röportajı metni bulamayız. Utkan’ın röportajlarını bir ortaya getirdiği bu kitabı bu açıdan kıymetlidir.
Hatice Utkan Özden, kitabının giriş kısmında yaptığı tüm röportajlarda yaratıcılık konusuna odaklandığını fark ettiğini ve kitabına bu yüzden bu ismi verdiğini belirtiyor. Çağdaş sanat açısından düşündüğümüzde tek problem yaratıcı olmak değildir. Varoluşçu psikolog Rollo May’in 1975’te yazdığı kitabında irdelediği üzere sanatın varlığını sağlayan şey aslında ‘yaratma cesareti’dir.
Yaratma cüreti içinse buna imkan sağlayan toplumsal yapıya yani söz özgürlüğünü tüm toplumun kabul etmesine gereksinim vardır. Sanatsal tabir özgürlüğünün sınırsızlığını kabul eden ülkelerin demokrasi endekslerinde en doruklarda yer alması hiç de tesadüf değildir. Ülkemizde ise bir sanatkarın yahut yapıtın toplumsal kutuplaştırma hedefiyle gaye gösterilmesi son devirde hadiseyi adiye haline gelmiş durumdadır.
Pekala hiçbir kuralın kalmadığı çağdaş sanatta hudut nerede olmalıdır? Rollo May’e nazaran sanatın hududunu ‘biçim’ belirler ve biçim aslında mana üretimidir. Bu noktadan bakınca çağdaş sanatın akademik kuralları yıkan tüm meydan okuyuşuna karşın mana üretmekten vazgeçmediği söylenebilir. Bu perspektiften baktığımızda tıpkı Duchamp’nın aksi çevrilmiş bir pisuarı standa göndermesini, mana içeren bir tutum olduğu için bugün sanat olarak kabul ediyorsak, 2019’da bir sanat fuarında bir galeri standının duvarına yapıştırılan muzun da artık bir sanat yapıtı olduğundan kuşku duymayız. Duvardaki muzun sanat yapıtına dönüşmesi, onun nesne olarak formu yüzünden değil mana içeren bir hamaseti ortaya koyması yüzündendir. Bu hamaseti gösteren kişi bir sanatçıdır zira ürettiği absürtlüğe yöneltilen tüm tenkitleri üstlenmeye de cüreti vardır.
Sanatın kendi dinamikleri içinde mana üretimi olarak ‘biçim’ onun hudutlarını çiziyorsa sanatsal söz özgürlüğünü kısıtlamanın ne yararı vardır? Kendisi sevmiyor diye çağdaş sanat yapıtlarını ‘dejenere’ ilan edip yok eden Hitler ile gurur duyan bugün manavgat escort kaç kişi vardır mesela? Türkiye üzere sanatın kamusal alana çok geç ulaştığı ve sanatkarların topluma sanatı anlatmak için yıllarca çabaladığı ülkelerde, sanatkarların yaratma hamasetinin köreltildiği vakitlerde ülkenin iktisadının bozulması da tesadüf olmayabilir.
Hatice Utkan Özden’in kitabının merkezine aldığı yaratıcılık, Sanayi İhtilali 4.0’ı yaşadığımız bugünlerde gelişmiş ekonomilerinin en önemli dinamiği kabul edilmektedir. Yaratıcılığın iktisada tesiri bir teoriyle kanıtlanmıştır. 1990’lı yılların ikinci yarısında ve 2000’lerin başında teorisyen Richard Florida ve Charles Landry, akademik ortamı ve lokal idareleri hayli etkileyen yaratıcı (kreatif) sınıf ve yaratıcı kentler tariflerini ürettiler. Richard Florida, ABD’deki iş gücüne dair istatistiklerden yola çıktığı ve sosyoekonomik bir sınıf olarak tanımladığı yaratıcı sınıf teorisinde bilim insanları, mühendisler, akademisyenler, şairler ve mimarlar üzere tasarım, eğitim, sanat, müzik ve cümbüş kesiminde iş yaparak yeni fikirler, yeni teknolojiler ve yaratıcı içerikler üreten herkesi bu sınıfa dahil eder. Elbette, Florida’nın tarifini yaptığı bu sosyoekonomik sınıf yüzyıllardır vardır lakin Florida, bu sınıfın 1960’lı yıllardan sonra bilgi teknolojilerinin ilerlemesiyle daha geniş bir kitle haline geldiğini ekonomik göstergelerle savunur. Yaratıcı sınıfın, ekonomik büyümeye, maddelerin geliştirilmesine, demokrasinin stabil halde gelişmesine ve politik gelişmeye müspet katkıları olduğu, bugün birden fazla araştırmacı tarafından kabul edilmektedir. Bu teoriyi kentleşmeye uyarlayan kişi ise Landry olur.
Bugün, Berlin, New York, Los Angeles, Paris yahut Stockholm üzere kentlerin daha gelişmiş ekonomilere sahip olmasının nedeni yaratıcı sınıfın varlığıyla açıklanmaktadır. Yaratıcı sınıfların bir kentte var olması için o kentin, Dünya Bankası’nın tarifiyle ‘kapsayıcı kent’ (inclusive city) tarifine da uygun olması gerekir. Yaratıcı kent teorisine nazaran, mesela bir kente opera binası inşa etmek, o kentin yaratıcı kent haline gelmesi için tek başına kâfi değildir, yaratıcı kümelenme sağlayacak alanlar ve yaratıcı sınıfın ömür stiline tolerans gösterilmesi de önemsenmelidir. Bir operanın karşısına cami inşa etmek ise kapsayıcı kent tarifinde sayılamaz zira muhakkak ritüelleri olan dini bir yerin varlığı yaratıcı sınıfın bu ritüellere uygun davranmasını gerektirdiğinden bir baskı aracına dönüşür. Halbuki Henri Prost’un Eyüp Sultan’ın mezar alanı niteliğini öne çıkarmak için bu alandan trafiğin uzaklaştırılmasını içeren ve Türkiye’nin birinci ‘sit alanı’ planı kabul edilen 1940’lardaki etraf düzenlemesini düşünürsek, bir kentte yaratıcı sınıfın kullanım alanıyla dini yerlerin birbirinden uzak olmasının çok daha yanlışsız bir yaklaşım olduğunu savunmak mümkündür.
Gelişmiş iktisatların yaratıcı sınıfa paha veren kentlere sahip olduğunu kavrayamayanlar, borçlanarak yapılan imar projelerinin gelişmişlik olduğunu savunmaya devam edebilirler. Yaratıcılığın günümüz iktisadına katkısını hesaba katmadıkları ve yaratıcı sınıfları kapsayıcı kentler üretmedikleri için, döviz kurları, banka kasalarındaki meblağlar ve cari açık sayılarından bahsetseler bile yapmakla övündükleri tüm imar projelerine karşın ekonomimizin neden gelişmiş ülkeler düzeyine hala gelemediğine ise net bir karşılık veremezler.
Müzisyenlerin bile “Ben insan değil miyim?” isimli belgeselle dışlanmaya isyan ettiği Türkiye’de ekonomik gelişme için yaratıcı sınıfın desteklenmesi ve sahiplenilmesi yaklaşımı mevcut değildir. Bu türlü bir ülkede çağdaş sanatı anlatmanın ve bu gayeyle yapılan her üretimin ne kadar değerli olduğu lakin gelecekte ortaya çıkacaktır. Tıpkı D Grubu’nun sanatın siyasi propagandadan koparılması gerektiğine dair 1940’lı yıllardaki tenkitlerinin ne kadar haklı olduğunun 1990’larda anlaşılması gibi… Bu yüzden Hatice Utkan Özden’in bu birinci kitabı hem bugün için hem de gelecek açısından kaynak niteliği taşımaktadır.
