Caner Yelbaşı’nın ‘Türkiye Çerkesleri’

Vecdi Demir

Müesses tarihyazımında yaygın kabul Mondros sonrası Anadolu’da Kuvâ-yı Milliye’ye karşı çıkan yahut savaşan bütün kümelerin aksiyonlarını ‘iç isyan’ olarak değerlendirmektir. Halbuki Caner Yelbaşı’nın ‘Türkiye Çerkesleri Osmanlı’dan Türkiye’ye Savaş, Şiddet, Milliyetçilik’te detaylarıyla irdelediği üzere ‘iç isyan’ tabiri aslında ‘iç savaş’ durumunun üstünü örtmek için türetilmiştir. Yelbaşı’nın da isabetle vurguladığı üzere, bir ülke içinde, isyan aksiyonu tabiatı gereği zati ‘iç’ sıfatıyla lakin nitelendirilebilir. Ülke dışından gelen bir tehdit yahut karşı koyma ‘isyan’ değil fakat ‘saldırı’ manasına gelebilir. O yüzden Caner Yelbaşı’ya nazaran 1919-1922 yılları ortasında Ankara Hükümeti’nin göğüslemek zorunda olduğu taarruzlar ‘iç isyan’ olarak bedellendirilemez. Bölgede sözün tam manasıyla bir iç savaş vardı. Tarafların propaganda faaliyetleri, askerî kapasiteleri, paramiliter kümelerin ayaküstü mahkemelerinde verdikleri binlerce idam kararı (ve infazı) göz önünde bulundurulunca, ‘iç savaş’ tabiri sahiden ‘iç isyan’ retoriğinden daha makul görünüyor.

Bu devri Yelbaşı’nın kitabından izlediğimiz kadarıyla Çerkesler, çoğunlukla İslami bir siyasetin gölgesi altında ve İstanbul Hükümeti ile eşgüdümlü hareket ederek Kuvâ-yı Ulusala birliklerine karşı ayaklanmışlardır. Çerkeslerin padişah-halifeliğe bağlılıkları şunu gösteriyor aslında: Osmanlıların devam etmesi, etnisiteyi ön plana çıkaran İttihatçı zihniyetin yeni bir devlet kurmasından daha tercih edilir bir opsiyondur. Elbette yekpare bir Çerkes cemaatinden kelam etmek mümkün değil. Lakin Caner Yelbaşı’nın çizdiği tabloda, İstanbul Hükümeti’nin Kuvâ-yı Milliye’yi etkisizleştirmek için giriştiği askeri müdahalelerde Çerkes başkanların can-ı gönülden rol almaya çalıştıklarını söylememek için bir sebep yok.

Öte yandan Kuvâ-yı Ulusala stratejisi de Çerkesler’den bütünüyle vazgeçmiş değildir. Burada, Ankara Hükümeti’nin siyasi eforlarını büyük ölçüde sekteye uğratan Ahmed Anzavur’un gücünü, Mustafa Kemal’in Çerkes Ethem’i üstüne salarak kırdığını hatırlamak yeterdir. Çerkes Ethem, Kurtuluş Savaşı boyunca Mustafa Kemal’e sadık kalmış görünüyor. Yalnızca Anzavur’u değil, tıpkı vakitte Çapanoğlu Hadisesi’ni de bastırıp Kuvâ-yı Milliye’ye muazzam bir alan açıyor. Elbette Çerkes Ethem’in kişiliğinde zorbaca bir yordam var. Bölgede isyan çıkaranları kendi kurduğu mahkemelerde ya asıyor ya da çabucak kurşuna dizdiriyor. Çerkes yahut değil, hiçbir ayrım gözetmiyor. Caner Yelbaşı’nın çalışmasında Çerkes Ethem’in özellikle Güneybatı Anadolu’da asilere karşı kazandığı zaferlerle Ulusal Uğraş başkanı olarak Mustafa Kemal’e rakip yahut bir alternatif başkan konumuna yükseldiğine ve bu yüzden tasfiye edildiğine dair tartışma izlenebilir. Yelbaşı’ya nazaran ‘liderlik potansiyeli olan’ Rauf Orbay ve Fethi Okyar İngilizler tarafından tutuklanıp Malta’ya sürülünce, Mustafa Kemal rakipsiz bir pozisyona yükselmişti. Çerkes Ethem’in askeri muvaffakiyetleri Meclis’te Mustafa Kemal’e muhalefet eden birtakım mebusa güç vermişti. Rusya’dan yardımlar gelene kadar Batı Cephesi’nde sistemsiz paramiliter kümelerin en büyüğünün başında olan Ethem’i, Ankara Hükümeti’ne karşı muhalefeti bastırmak için kullanan Mustafa Kemal, sonrasında tasfiye için düğmeye basmıştır. Çerkes Ethem’in akıbeti, Tertipli Ordu’nun harekâtına yanıt veremeyerek Yunan tarafına iltica etmesiyle sonuçlandı.

Caner Yelbaşı Kurtuluş Savaşı’nda Çerkeslerin konumlarını nasıl belirlediklerini açıklıyor: “Bu devirde Çerkeslerin hepsinden birebir maksat doğrultusunda harekete geçmiş bir yapı olarak bahsetmek mümkün değildir. İstanbul’daki önde gelen Çerkeslerin bir kısmı Anadolu’daki hareketi desteklerken, bir kısmı da Saltanat’ın ve İstanbul Hükümeti’nin kararlarına nazaran konum almışlardır. Çerkes önde gelenler içindeki bu farklılık daha çok askeriyede ve bürokraside işgal edilen durum, saltanat ve hilafet makamına olan bağlılık, İttihat ve Terakki ile olan alaka üzere durumlardan kaynaklanmaktadır.”

1923’ten sonra, Anadolu Hareketi artık Çerkesleri topyekûn bir güvenlik sorunu ve uygulanacak ulus devlet projesinin önünde önemli bir mahzur olarak görmüştür. Onlarca Çerkes köyü kaldırılmış ve ülkenin öbür yerlerine göçertilmiştir. Ryan Gingeras’ın bir makalesinde Çerkes hinterlandı şu vilayetlerden meydana gelmekteydi: Bursa, Çanakkale, Kocaeli, Sakarya, Balıkesir.

Çerkeslerin ve Çerkes kimliğinin Kemalist parantez içinde ne derece kuşkulu bir fenomen haline geldiğinin en açık işareti, rejimin persona non grate olarak ilan ettiği o ünlü yüz elliliklerin listesinde tastamam 86 kişinin Çerkes olmasıydı. Öteki bir hadise ise Keriman Halis’in dünya hoşu seçilmesinde yaşanmıştı. Keriman Halis 1932’de hem Türkiye hoşu hem de Belçika’daki karşılaşmada dünya hoşu seçilmişti. Yeni rejim, bayana ve Türk ırkının hoşluğuna verdiği büyük değeri uygar dünyaya göstermek için gelişmeden büyük bir memnuniyet duydu ve günlerce basın ve devletin başka aygıtlarınca bunun propagandası yapıldı. Ancak sorun şu ki, Halis, Mısır’a yaptığı bir ziyarette ağzından Çerkes olduğunu kaçırmıştı. Kemalist rejim bu sürç-i lisanı affetmedi ve Halis’i ‘görünmez kıldı’. Halis’in dünya hoşluğu vefatına kadar hiçbir biçimde gündem olmadı.

Kurtuluş Savaşı’nın başlarında Kuvâ-yı Milliyeciler dikkatli bir lisan kullanmışlardır. Halife-sultana karşı kullandıkları saygılı lisana karşın İstanbul Hükümeti’ni sertçe eleştirmişler. Lakin tekrar de bâtın bir gündemleri varmış üzere görünüyor. Örneğin Anzavur Ahmed bütün faaliyetlerinde Kuvâ-yı Milliyecilerin eski İttihatçı olduklarını ve İmparatorluğu yok etme dürtüsüyle hareket ettiklerini vurgulayarak İslami ve Osmanlıcı bir siyaset izlemiştir. İstanbul Hükümeti’nin kurduğu networkun (bu network Kemalist tarihyazımında ‘iç isyanlar’ diye geçer) ana desteği, Anadolu’da yeni bir kurtuluş uğraşı başlatanların Kuvâ-yı Milliyecilerin Osmanlıları 1. Dünya Savaşı’na sokan ve bütün bu kaosun baş mümessili olan İttihatçıların, tabir yerindeyse, yeni bir sürümünden oburu olmadıklarıdır. Bu propagandanın iç kamuoyunda önemli bir takviye bulduğu ve Kuvâ-yı Milliyecilerin faaliyetleri hakkında kâfi derecede kuşku meydana getirdiği Yelbaşı’nın kitabından izlenebilir. Bütün dezavantajlarına karşın Kuvâ-yı Ulusala üyelerinin Mustafa Kemal başkanlığında yeni bir devlet kurabilmeleri aslında şaşırtan bir muvaffakiyettir. İttihatçıların ülkeyi içine soktukları türbülansı düşününce, pekâlâ İstanbul Hükümeti’nin karşı propagandasının muvaffakiyet bahtı, daha fazla idi. Malum, Erik Jan Zürcher’e nazaran Ulusal Çaba bir İttihatçı projesi idi.

Kemalist anlatı, Cumhuriyet’e giden yolun bütünüyle ve yalnızca Mustafa Kemal’in zihninden çıkmış konjonktürel bir sorun biçiminde sunmaktadır. Tahminen de bütün Kuvâ-yı Milliyeciler ya da en azından kilit takım, saltanatın artık miadını doldurduğunu düşünüyordu. Caner Yelbaşı’nın ‘Türkiye Çerkesleri Osmanlı’dan Türkiye’ye Savaş, Şiddet, Milliyetçilik’ başlıklı kitabı benzeri soruların sorulmasına imkân veren nitelikli bir çalışma.