Veysel Başçı
Alman sosyolog Max Weber, kamusal ile özel hayatın ayrışmadığı iktidarlardaki klasik bürokrasi modelini, “patrimonyal bürokrasi” olarak isimlendirir. Bu tarif içinden baktığımızda büyük şair Ehmedê Xanî’nin bir patrimonyal bürokrat olarak 1700 yılına kadar Bâyezîd hâkimi Mîr Muhammed Pirbela ve haleflerinin “saray katipliği” vazifesini icra ettiğini görürüz. Mîrliği temsilen kimi büyük merkezlerde görüşmelerde bulunmuş olması, onun bürokrat ve tıpkı vakitte da diplomat kimliğinin yansımasıdır. Tıpkı elçilik ya da sefaretlerde olduğu üzere, mîrlik saraylarındaki hiyerarşide de Mîr’den sonraki en yüksek makam olan saray katipliği (münşîlik) misyonunu bir aile mesleği olarak sürdürmüş olan Xanî, yapıtları ve şiirlerindeki güçlü kalemini işte bu vizyoner bakış açısına borçludur. Hakikaten bu bakış açısı, Fransız Devrimi’nden çok evvel sahip olduğu ulusal şuurda kendisini ziyadesiyle göstermektedir.
Ehmedê Xanî Abgarovich Orbeli tarafından Firdevsi ve Shota Rostaveli ile birlikte Doğu’nun üç büyük şairinden biri olarak gösterilen Ehmedî Xanî, tek boyutlu ele alınmış bir isimdir. Kendisiyle ilgili yapılan çalışmaların birçoklarında iktidar, saray, sanat ve şair ilgisi göz gerisi edilmiştir. Meğer Xanî, üniversite memurlarına bırakılamayacak kadar değerli bir isimdir. Çünkü kullandığı o lirik, mitolojik, dini ve tasavufi terminoloji, siyaset üzere bürokrasi ve diplomasinin de imge ve sembolleriyle doludur. Xanî’nin bürokrat kimliğine vurgu yapmış, onun bu tarafını ön planda tutmuş pek az araştırmacı vardır. Bu az sayıdaki araştırmacılardan biri de, Osmanlı’nın değerli tezkire müelliflerinden olan Diyarbekirli Ali Emiri’dir. Buyruğu, ‘Mir’atü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid’ isimli yapıtında Xanî’yi “bir saray kâtibi, birebir vakitte günümüz tabiriyle kamu idaresinde vazifelendirilecek siyasi seçkinleri yetiştiren eğitmen bir münşî” kelamlarıyla betimler. Xanî’nin ‘Mem û Zîn’ ve ‘Nûbihar’ını da anan Buyruğu, “Nüsha-i Tecvîd isminde tecvîd-i kelâm-ı Rabb-i Mecîd bir kitâb-ı latîfi daha vardır” der ve Xanî’yi “Bâyezîd Sancağı ümerâsının muallim ve kâtibi, aşık-ı muhrik ve münşî-i müflik” kelamlarıyla tanımlar. (Bkz. Ali Buyruğu, Mir’atü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid, c. I, s. 28. Haz. Günay Kut vd. TYEKB, İstanbul, 2014.)
Lakin Ehmedê Xanî, sıradan bir saray münşîi de değildir. Şiirlerinden, farklı bir bürokrat ve devlet adamı olduğu anlaşılır. Onun kelam konusu bu özelliğini gösteren şiirlerinden biri, I. Şah Süleyman Safevî tarafından Azerbaycan ve Kürdistan Beylerbeyi olarak atanan Murteza Qûlî Han-ı Dunbulî’ye hitaben yazdığı “tebrik-î cülus şiiri”dir. Serhat bölgesinde mukim oluşundan dolayı Osmanlı ve İran ortasındaki bağlantıları ve istikrarları göz önünde tutarak, bu istikrarları Kürt ulusal niyeti çerçevesinde okuyan ve yorumlayan Xanî’nin bu şiiri son derece kıymetli parametreler ve detaylar barındırır ve kelam konusu çağdaki iktidar alakalarının dinamik bir tahlilini sunar. Çünkü tebrik ettiği kişi, yalnızca kendisi üzere bir Kürt değil birebir vakitte zayıflamaya yüz tutmuş Safevî otoritesinde İran tahtına alternatif bir hanedan olarak görülen Dunbulî Hanedanlığı’na mensup güçlü bir isimdir. Hakikaten bu hanedanlığın afhadından olan Ahmed Han-ı Dunbulî’nin Rus yayılmacılığına karşı Fransa ve Osmanlı devletleri tarafından İran tahtına oturtulmak istenmesi de kelamı edilen hanedanlığın aktifliğini gösteren kıymetli bilgilerden yalnızca bir adedidir. (Bu hanedanlığın kronolojik siyasî tarihiyle ilgili yazıma buradan ulaşılabilir).
Xanî’nin yaşadığı çağda Murteza Qolî Han, İran’ın doğusu ve günümüzdeki Azerbaycan’ın büyük bir kısmında Safevî, Cevanşir, Avşar ve Kacarlarla birlikte beş büyük hanedandan biri olan Dunbulîlerin kudretli ismidir. İsfahan sarayında yetişmiş olan Murteza Qolî Han, burada birincinin şehzadelerin özel eğitiminden sorumlu makama getirilmiş ve Safevî şahı II. Şah Abbas’ın yakın kurmaylarından biri olmuştur. “Sufîlerin Çerağı” lakabıyla ünlü bu han, II. Şah Abbas periyodunda Osmanlı ve İran ortasında barışı sağlamak için İran elçisi olarak da görevlendirilmiş ve iki imparatorluk ortasındaki barışı sağladığı için barış görüşmelerini gösteren minyatür resmi, İsfahan’ın Çil Sütun sarayının protokol salonuna nakşedilmiştir. İsfahan’da kendi ismine pek çok imaret de yaptırmış olan Murteza Qolî Han, II. Şah Abbas Safevî’nin 1652 yılındaki Kandahar seferine maiyetindeki Dunbulî Kürtleriyle katılarak Safevî ordusunda Sipehsalar olan kardeşi Giyas Beg-i Dunbulî’nin başarısız kuşatmalarını telafi etmiştir. Kandahar seferine katılmış askerlerinin bir kısmını da kelamı edilen bölgede bırakmıştır. Babası Buyruk Ali Han-ı Dunbulî’nin mevti üzerine I. Şah Süleyman Safevî tarafından Kürdistan ve Azerbaycan Beylerbeyi olarak atanmıştır. Uzunca bir mühlet Tebriz’de ikamet ederek, Hoy, Çors, Selmas, Urumiye, Nahcıvan, Gence ve Şeki’ye kadar uzanan bölgeleri yönetmiştir.
Dunbulîlerin Tebriz ve Azerbaycan’daki hakimiyeti Murteza Qolî Han’dan çok evvel başlamış ve ondan çok sonraki devirlere kadar da devam etmiştir. Bu hanedanlığın en güçlü isimlerinden olan Murteza Qolî Han, 1707 yılında, yani Xanî’nin vefatından iki yıl evvel Kaşan hâkimi kardeşi Gıyas Beg-i Dunbulî’yi ziyareti sırasında hayatını kaybetmiş ve oğlu Şahbaz Han tarafından, müştemilatına birçok ekleme yaptırdığı Kum’daki Hz. Masume Türbesi’ne defnedilmiştir. Uzun yıllar Azerbaycan ve Kürdistan’ı yönetmiş olan Murteza Qolî Han-ı Dunbulî, tıpkı ecdadı ve torunları üzere Kandahar’dan İsfahan’a, oradan Hoy ve Tebriz’e kadar uzanan birçok merkezde cami, kale, han ve hamam inşa ettirmiştir.
Murteza Qolî Han’ın Emirü’l Ümera (Beylerbeyi) unvanı ile Kürdistan ve Azerbaycan hâkimi olarak atandığı yıllar, Ehmedê Xanî’nin Bâyezîd Mîrliği’ndeki saray katipliği yaptığı yıllara denk gelir. Murteza Qolî Han’ın ismi geçen makama atanmasına binaen Ehmedê Xanî, aşağıdaki on üç beyitlik tebrik-î cülus şiirini söylemiştir. (Bkz. Ebdullah M. Varlî, Dîwan û Gobîdeyê Ehmedê Xanî Yêd Mayîn, s. 109-111. Sîpan Yayinevi, Stenbol, 2004.) Şiirin salt bir tebrik-î cülus olmayıp methiye ve nasihatnâme özellikleri taşıyan yanları da vardır elbette lakin bu durum, sonun çabucak öte yanındaki bir Kürt hanını övdüğü gerçeğini değiştirmez. Şiiri kıymetli kılan konu ise Ehmedê Xanî’nin, Şiî-Safevî İran’ı eleştiren şiirlerinin yanında, Kürtler ortası birlik veyahut güçlü ve muktedir bir Kürt yönetici mefkuresine salt Kürtlük çerçevesinden baktığını göstermesidir. Çünkü tebrik ettiği kişi, Êzdi-Kürt geçmişe sahip bir hanedanlığın Şiileşmiş bir ferdidir. Kürtler için güçlü bir başkan arayışı ve ideali olan Xanî için Murteza Qolî Han’ın Şiî kimliği, güçlü başkan ideali için bir pürüz değildir.
Şiirinde Osmanlı ve İran ortasındaki nisbî sulha da değinen Xanî, Kürtler için ikazlarını da bu münasebetle dillendirmiştir. Daha çok şiirsel olarak ortaya koyduğu fikirlerinde, zihin akışı üslubuyla “ikinci bir iç yazar” olarak kendini hissettirmeyi seven Xanî, bu şiirinde Murteza Qolî Han’ın şahsında Kürtlere çok değerli örtük iki öğüt vermeyi de ihmal etmemiştir. Bu öğütlerden biri; iktidar kazanımının sürekliliği için adil ve barışçıl olunması, oburu ise düşmana asla güvenilmemesi, her daim onun hile ve tuzaklarına karşı uyanık olunmasıdır. Kelam konusu atamaya dair ihtiyatlı olunmasını da salık veren Xanî, bu şiirinde çıyan, akrep ve zehirli yeşil bir böcek olarak resmettiği düşmanın, “ansızın taahhüdünü bozup, kelamından dönebileceği” ihtimaline vurguda bulunarak bir sefer daha ileri görüşlülüğünü ve vizyoner kişiliğini konuşturmuştur. 1639 yılında Osmanlı ve İran ortasında imzalanan Kasr-ı Hoş antlaşmasına da göndermede bulunan ve bu antlaşmanın Kürtlerin siyasi belleğinde neye tekabül ettiğini söz eden Xanî, “arzın ortasındaki yüksek hudutları kaldırmak için çalışıyordu” kelamıyla bu bellek algısını dillendirirken, bir yandan da Murteza Qolî Han’ın mefkurelerine tercüman olmuştur. Şiirin genel dokusundan, Murteza Qolî Han’ın kelamı edilen bölgeye atanmasına Osmanlının da istek gösterdiği ve kendisini tebrik ettiği anlaşılmaktadır. Xanî’nin kelam konusu şiiri, çevirisi ile birlikte aşağıdaki biçimdedir:
Mizgîn me hatî xweş xeber, Xan Murteza bûye serwer
Şah û serdarê Kurdistan, ji lisan derxistin ew tasa
Muştular olsun, hoş haber bize ulaştı, Xan Murteza serdar oldu
Kürdistan’ın şahı ve serdarı; o, gönüllerden üzüntüsü çıkardı
Rabin bikin gazî hewar, ava bikin hûn cî û war
Şadan bibin hûn jî vê car, bo me jî çêbûye serwer
Kalkın da nara atın, duyurun; yerler, yurtlar kurun
Bu kere de siz şâd olun, bizim de bir serverimiz oldu
Çi Osmanî çi Sefewî, herdu gohdarê pendêd wî
Emîn û parizya merzê wî, karî dikir hemî li ber
Hem Osmanlı hem Safevî, ikisi de onun öğütlerini dinler
Beldesi emin ve inançlıdır, önündeki tüm işleri yapandır
Dadvan bû ew hemî deman, Dumîl, Mehmûd û Sipîkan
Xanî, Mehend hemî Kurdan, peyman-gîr bûn ji bo serwer
O her vakit adil biriydi; Dunbulî, Mahmudî ve Sipîkan
Xanî, Mehend ve tüm Kürtler, server için sözleşmiştiler
Hemî ‘eşîran sond xarin, bona serwer arîkar in
Lewra bi lisan birîndar in, di van serwerek bête der
Tüm aşiretler ona yardımcı olmak üzere yemin ettiler
Zira onlardan bir serdar çıksın diye hepsi gönülden yaralıdır
Vêkra bûne refîq heman, hevrê bûne hemî zeman
Dujmin li ber girtî lerzan, fitne-engîz nema li ber
Hepsi birlikte çabucak ona dost oldular, ona daima yoldaş oldular
Karşısındaki düşmanı bir titreme aldı, karşısında fitneci kalmadı
Nav û deng wî di cihan, belav bibû wekî seylan
Lew som kir ew bibû nişan, xelat hinart hemî serwer
Onun ismi ve şöhreti sel üzere tüm cihana yayıldı
Çünkü o kök salmış bir nişan olmuştu, bütün şahlar ona ikram gönderdi
Çi Osmanî çi Sefewî, xelat didan ji bona wî
Têkil nebûn di kared wî, emna serhed û berz li ber
Osmanlı da Safevî de ona ikramlar sunardı
İşine karışmadılar onun; inançlı hudutlar ve ülke onun elindeydi
Xebat dikir ku xeta berz, rake ewa di nîvê erz
Xûna kesan merêj ser erz, aştîkar bû hundur û der
Arzın ortasındaki yüksek hudutları kaldırmak için çalışıyordu
Kimsenin kanı toprağa dökülmesin diye içerde ve dışarda barışçıydı
Herdu destêd ku Muselman, razî nebûn hildana wan
Xwu peyman dabûn ku ewan, têkil nebin der kar û ber
İki Müslüman el (Osmanlı ve Safevî), onların yükselişine razı değildi
İşine karışmayacaklarına dair kendileri kelam vermişti
E’qreb û mar lew di peyman, xwe veşartin hetta zeman
Bêtid wê rakin ew peyman, reng merivbûn xwu cenawer
Bu kelam içinde akrep ve yılanlar bir ana kadar kendilerini sakladılar
Aniden bu kelamı ortadan kaldıracaklar, şeklen insan özde canavardırlar
Xanî dinale purnade, perêd hêşin xwu venade
Ewan dabin neyar vede, bo me nabe darûyê ber
Xanî işte inler durur, yeşil böcek kendini sokmaz (der durur)
Onların düşmanı sokmaları gerekir, (onlar) bize ilaç olmaz
Lewra ewan nêçîrvan in, ewan fendêd dabê wan in
Lew qatilê pur kesan in, xûnrêj in ew nakin bawer
Zira onlar (Osmanlılar ve Safevîler) avcıdırlar, bu da onların tuzak ve hilesidir
Zira onlar çok kişinin katilidir, kan dökücüdür, onlara inanç olmaz!
Görüldüğü üzere Xanî’nin ufku, üç yüz elli yıl kadar evvel en parlak güneşleri doğuran çeşitten geniş bir ufuktur. Kürtlerin bütün renkleri ile hala de en aktüel sıkıntısı olan birlik problemini ve güçlü başkan mefkuresini başka bir çok şiirinde olduğu üzere bu şiirinde de açıkça belirtmiştir. Manzum biçimde söz edilmiş bu şuur durumu, Xanî’nin şiir kabiliyeti kadar diplomat ve bürokrat kimliği ile de alakalıdır.
