‘Galip Yalman’a Armağan’ kitabının editörlerinden Coşku Çelik: Türkiye’de feminist grevler yakın

Sayısız öğrenci yetiştiren, Türkiye’deki en büyük toplumsal bilimler kongresini düzenleyen ve Türk Toplumsal Bilimler Derneği Lideri Galip Yalman için önsözünü Korkut Boratav ve Oktar Türel’in yazdığı, editörlüğünü Aylin Topal, Ömür Birler, Asuman Göksel ve Coşku Çelik’in yaptığı ve 15 müellifin katkı verdiği ‘Galip Yalman’a Armağan: 21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü- Otoriterleşme, Kriz ve Hegemonya’ kitabı, İmge Kitabevi Yayınları tarafından yayımlandı. Kitap, mevcut krizi bütün farklı taraflarıyla ve çelişkileriyle hem kuramsal tartışmalar hem de Türkiye ve dünyadaki hali hazırdaki somut örnekler üzerinden tahlil ediyor.

Kitabın editörlerinden ve kitaba makalesiyle katkı sağlayan Dr. Coşku Çelik ile hem toplumsal bilim insanı Galip Yalman’ı, kitabın çıkma sürecini hem de Türkiye ve dünya haline dair tartışmaları, kitabın değerlendirmeye açtığı kavramlar aracılığıyla konuştuk.

Kitap fikri nasıl ortaya çıktı?

Öncelikle bu röportaj benim için özel zira Galip Yalman’ın öğrencileri olarak birlikte Galip Yalman’a armağan kitabı konuşacak olmak çok kıymetli. Kitap fikrinin ortaya çıkışı… Bu bir gelenek, bir hocaya emekliliğinden sonra teşekkür etmenin yolu armağan kitap çıkarmaktır. Editörlerimizden Aylin Topal, Ömür Birler ve Asuman Göksel’e ‘Bunu yapmamız lazım’ diye gittiğimi hatırlıyorum ancak gereklilikten fazla esasen bunu yapmayı çok istiyorsunuz. Sahiden emeğine sıhhat demeyi lakin yeni bir bilimsel üretimle yapabiliyorsunuz.

Ayrıyeten, ‘Galip Yalman’a neden armağan kitap çıkarmak istenir?’ sorusunu daha çok önemsiyorum. Sebebi, Yalman’ın sana düşünmeyi öğreten bir hoca olması ve lisans üçüncü sınıfta dersine birinci girdiğimizde bize anlattıklarının akademiye devam edenler olarak mesleğimizdeki bilgi üretme biçimi, mesleğimiz üzerine düşünme üslubuna dönüşmesi. Yalman, öğrencilerine bir perspektif veriyor. Galip Yalman’dan öğrenip unutmayacağın en kıymetli ders toplumsal bilimler, toplumsal gerçeklik, toplum üzerine düşünmek ve düşünmeyi öğrenmek. Yazdığım metinlerin en küçüğünden en büyüğüne hala o perspektifi takip ediyorum. Fakat bunu takip etmek demek bir yere sıkışıp kalmak, bu türlü at gözlüğü ile hocanı takip etmek değil.

Makaleleri seçerken ve kitabı kurgularken önceliğiniz neydi?

Aslında iki noktayı önceledik. Birincisi Yalman’a teşekkür etmek isteyen farklı kümeler olarak bir ortaya geldik. İki küme müellif var. Bir küme muharrir lisans yıllarından itibaren Galip Yalman’ın öğrencisi olmuş yahut Yalman’la bir arada doktora tezi yazmış, şu anda Türkiye’de yahut yurt dışında akademik çalışmalarına devam eden beşerler; öbürleri de Yalman’ın hocaları, yol arkadaşları, dostları ve meslektaşları.

İkinci nokta ise bu yalnızca bir armağan kitabı değil. İnsanları bir ortaya getirmek o yöntemsel bütünlüğü bir ortaya getirmekti zira Yalman’ın kendini kapatıp çalışmaktan fazla daima akademik paylaşıma kıymet vermesi sebebiyle dostlarıyla ve meslektaşlarıyla ortasında bir akademik paylaşım alakası var. Bu nedenle, Alfredo Saad- Filho’yu kitaba müellif olarak davet ettiğimizde yalnızca Yalman’ın güzeline sarfiyat diye davet etmiyorsunuz, orada bir yöntemsel bütünlük de kurulmuş oluyor. Bu yöntemsel bütünlüğü kurunca içerikteki bütünlük gerisinden geliyor.

‘2015’TE TÜRKİYE, EN DEĞERLİ EMEKÇİ ÇABALARINDAN BİRİNE SAHNE OLDU’

Kitapta iki kısım var: Dünya ve Türkiye. Neoliberalizm, çoklu kriz tartışmaları, tarım siyasetleri, AB’nin durumu, personel uğraşları üzere başlıklara ayrılıyor. Kimi başlıklarda pandemi de merkeze alınıyor ve kavramsal tartışmaları içeriyor. Pekala kitap bize bir bütün olarak ne anlatıyor?

Galip Yalman’a referansla başlıklar bütüncül bağların bir yansıması… 21. Yüzyılda Devletin Dönüşümü başlığına baktığınız vakit başlık her bir başlığı içeriyor. Şanslıyız ki hepimiz bu başlıkların farklı kısımlarına dokunmuşuz. Lakin içinde bulunduğumuz kriz birinci sefer pandemi ile ortaya çıkmadı ya da Alfredo Saad-Filho’nun makalesinde söylediği üzere ,”Pandemi kapitalizme dair yeni çelişkiler doğurmadı, var olanı ortaya çıkardı.” Mesela pandemide karşımıza daha güçlü çıkan en kıymetli krizlerden biri besin güvencesizliği yahut besin krizi. Bunun sebebi, bilhassa 21. yüzyılda lakin genel olarak 80’lerden itibaren takip edilen ziraî üretim siyasetleri. Krizin inşa süreci 2000’ler Türkiye’si ve dünyasında oluşan besin rejimi, bu besin rejimi ve ziraî üretimin iç içeliği ile bağlı. Kitapta Zülküf Aydın bugünün krizini konuşmuyor lakin bugünkü krize getiren süreçleri anlatıyor.

Yahut Türkiye’deki otoriter sistemle AB- Türkiye bağları yahut AB’nin kendi içindeki durumu, bunların birbirleri ortasındaki ilgiyi kurmak değerli. Öte yandan, mevcut kriz neoliberalizmin, kapitalizmin ve patriyarkanın tekrar ortak bir biçimde bayanlara nasıl saldırdığını ve bu manada üzerine oturduğu çelişkileri en açık, en çarpıcı biçimde gördüğümüz devir ve onun da bir gerisine gitmek gerekiyor. Toplumsal alakalara global, tarihî dönüşüm içerisinde baktığın vakit bugün Türkiye’deki devletin dönüşümünü anlamak için bunların hepsini ele almak gerekiyor.

Pekala dönüşüm varken gayret hiç mi yoktu? Vardı… Keşke daha fazla çaba örneğine yer verebilseydik. Ulaş Taştekin’in yazdığı 2015’teki ‘Metal Fırtına’ var zira AKP’yi ve AKP Türkiye’sini salt bir otoriterlik üzerine çok fazla ele alma eğilimi var. Ancak Galip Yalman’dan hegemonya ve Gramsci’yi öğrendiğimizde otoriterliğin çabayı dışlamadığını da biliyoruz. 2015’te Türkiye, en kıymetli personel uğraşlarından birine sahne oldu ve bugün daha da büyükleri geliyor. Münasebetiyle baştan ne kadar planladık yahut planlamadık derken bugünü tarihî toplumsal dönüşümü içerisinde aşikâr bir formülün izdüşümünde tahlil etmiş oluyoruz.

Kitaba dair yorumlarınıza ve çok aktüel tartışmalara dayanarak soracağım. Neoliberalizmin bitip bitmediği tartışılıyor. Neoliberalizm bitti mi?

Kitapta Alfredo Saad-Filho çok kıymetli bir tartışma yapıyor. Ben bunu müellifler ve editörler ismine cevaplamak istemem. Lakin kendi adıma… Neoliberalizmi yahut kapitalizmin öbür çevrimlerini aslında daima kriz ve yine yapılandırma içinde ele alıyoruz. Neoliberalizmin bittiğini argüman etmek mümkün değil. Yeni bir emek ve birikim rejimi gelmeden bittiğini tez etmek neoliberalizme dair zahmetli bir kavramsallaştırmanın eseri. Neoliberalizmin krizini yaşıyoruz şu anda ya da neoliberalizmde kriz yaşıyoruz. Yeni bir çevrime geçme sinyalleri doğal ki veriyor lakin ‘Neoliberalizmin en kıymetli tanımlayıcı özelliği ne?’ diye düşündüğümüzde, emek-sermaye münasebetlerinde sermayeyi güçlendirici, işçi bölümleri daha fazla zapturapt altına alan bir birikim ve emek rejimi ve bu emek rejimi için bütün toplumsal yine üretim süreçlerini daha fazla finansallaştırması ve daha fazla nakit bağımlı hale getirmesi. Bu tanıma dair bir dönüşüm var mı? Yok. Bilakis neoliberalizme dair münasebetler ve özellikler daha sert bir biçimde karşımızda.

Tekrar neoliberalizmin tanımlayıcı özelliklerinden biri, kamu hizmetlerinin ve toplumsal hakların özelleştirilmesi. Natürel ki değerli bir nokta bu hizmetlerin sermayeye satılması ancak bir tanesi de hane içinin, riskin özelleştirilmesi. Artık neredeyse açlık seviyesine gelen bir besin krizinden bahsediyoruz. Örneğin şu anda açlık tehlikesi Türkiye’nin kapısında ve ‘bu neoliberalizm değil diğer bir şey’ demek neoliberalizme olumlu ve liberal bir mana yüklemek manasına geliyor.

‘NEOLİBERALİZM HİÇBİR VAKİT DEMOKRATİK OLMADI’

Otoriterlik ve neoliberalizm alakasına baktığımız vakit bu tartışmalar nerede duruyor?

Asıl problemin da burada olduğunu düşünüyorum. Otoriterleştiği ölçüde artık neoliberal olmadığı savı da tıpkı biçimde neoliberalizmi epey demokratik bir çerçevede tanımlama riskini getiriyor. Değildi ki… Neoliberalizm birinci gününden itibaren otoriterleşme eğilimlerini içinde barındırıyordu. Zati sermayenin güçlenip emeğin daima daha dezavantajlı pozisyona getirildiği bir birikim rejimine otoriterleştiğinde ‘Bu artık neoliberalizm değil’ demek sorunlu. Burada benim gördüğüm temel sorun şu, bir ülkü tipleştirme yani bir ülkü tip olarak neoliberalizmi tanımlama. Lakin ilişkisel bir tarif yapıldığı ölçüde, neoliberalizmin bir alternatif olmadığını görüyoruz.

Neoliberalizm, farklı toplumsal formasyonlarda farklı biçimler alıyor. Batı’ya yahut Kuzey Amerika’ya bakıp ‘Neoliberalizmin saf biçimi bu. Türkiye’de bu bu türlü değil, demek ki bu neoliberalizm değil’ demek problemli. Türkiye’ye bakalım. Türkiye’ye neoliberalizm aslında bir askeri darbeyle, dünya kadar sendikal örgütlenme yasaklarıyla, parti kapatmalarıyla geldi. Hasebiyle ‘Otoriterleştiği noktada bu artık neoliberalizm değil’ demek sorunlu.

Lakin söylediklerim ‘Neoliberalizmdeyiz ve buradan çıkamayız’ demek değil. En değerlisi burada uğraş momentlerine bakmak, yine yapılandırmalar da bir emek-sermaye ve toplumsal yine üretim sürecindeki çelişkilerle birlikte oluyor. Bence neoliberalizmden çıkışa dair sinyaller aldığımız fakat güçlü ve çok saldırgan bir biçimde neoliberalizmin içinde olduğumuz bir devir içindeyiz. Bilhassa dünyada artan ve Türkiye’de olan ‘gig economy’ uğraşları ya da dünyadaki feminist grevler vb. Neoliberalizmin krizindeyiz ve muhakkak bundan çıkma ihtimalimiz yüksek lakin ‘Artık otoriterleşti, artık neoliberal değil’ demek neoliberalizmi demokrasiyle özdeşleştirmek demek. Neoliberalizm hiçbir vakit demokratik olmadı.

Bu soruyu bilhassa sordum, bu kavramların nasıl tasnif edileceğini kitap göstermiş oluyor. Ayrıyeten krizleri vurguladınız. Kitabın öbür kederlerinden biri krizleri tasnifleyip anlatabilmek. Krizin hudutları ve imkanları üzerine ne söyleyebiliriz?

Az evvel bıraktığım yerden alırsak bu soruyu cevaplayabiliriz. Devasa bir kriz var lakin uğraşların de yükseldiği bir devirden kelam ediyoruz. Şu anda söylemesi çok sıkıntı ancak sınıf uğraşının gündeme güçlü bir biçimde girdiğini düşünüyorum. Bu sefer şu da var: Sınıf gayretinin sadece fabrikaların önünde, bu iş yerinde grev vardır pankartı asmak olmadığını Sosyalist hareket ya da Marksistler hiç olmadığı kadar net bir biçimde vurguluyor ve bu bana çok ümit veriyor.

Sınıf çabası, birebir vakitte ekoloji uğraşı, kentin ya da kırsal alanların talanına karşı uğraş. Ortak alanları, doğayı savunma. Onun dışında Türkiye’de İstanbul Kontratı için, farklı ülkeler için kürtaj yasaklarına karşı çaba. Bunların kıymetli sınıf perspektifleri olduğunu görmek bana umut veriyor. Artık kimlik mücadelesi-sınıf uğraşı üzere ikilikleri aştığımız bir devirdeyiz zira bunların her birine kapitalizmin nasıl saldırdığını da çok net bir biçimde görüyoruz. Personel sınıfı da bunu artan bir biçimde görüyor. Mesela ABD’deki Black Lives Matter aksiyonlarında ‘Defund the police’ (Polisi Finanse Etmeyi Bırak) sloganı çok kritik bir slogandı. Tıpkı vakitte sınıfsal bir talebe tekabül ediyordu ve ‘Bu bir kimlik mücadelesiydi’ denemez. Kimlik gayretinin sınıf gayretiyle ne kadar iç içe olduğunu çok açıkça gösterdi zira sivil vatandaş olarak George Floyd’un bir polis tarafından öldürüldüğü devir tıpkı vakitte siyah yahut beyaz olmayan Amerikalıların korona virüsünden beyaz olanlara nazaran çok daha fazla öldüğü bir periyottu. Sıhhat hizmetlerine erişemediği ya da o erişimde ırkçılığa maruz kaldığı bir periyottu.

Bana bu yanıtınızla paralel gelen bir açıklama notu düşüyorsunuz makalenizde, bu notu neden düştüğünüzü merak ediyorum? Reaksiyon alacağınızı mı düşündünüz?

Reaksiyon alacağımı düşünmedim lakin şöyle bir gerçek var. Şaşkınlıkla karşılaşıyorum. Tezimde feminist iktisat politik çok güçlü lakin ben bir bayan hocayla bile çalışmadım. Artık bunu neden vurguluyorum? Az evvel söylediklerimle bağlı Galip Hoca’dan bir perspektif öğrendiğiniz ve o sizi bir bütüncül ilgilere götürdüğünde, bu hocanın sana çizdiği sonla kalmayan bir perspektif oluyor. Galip Hoca’nın bir hoca olarak en kıymetli özelliklerinden birisi, öğrencilerinden öğrenmeye çok açık olması. Bu toplumsal yine üretim mevzularını da konuşuyoruz esasen. Lakin doğal ki feminizmi Galip Yalman’dan öğrenmedim. Ne oldu? Bu içsel münasebetler ideolojisini ve bütüncül bakma gerekliliği üzerine okumaya devam ettikçe ve o sırada da feminist literatür okumaya başladığımda gördüm. Üstü örtülü bir tenkit var o teşekkürde. Kapitalizmin bütüncül alakalarına toplumsal cinsiyet perspektifi olmadan bakılamayacağını düşünüyorum. Beni bu bütüncüllüğe götüren öğrendiğim usul oldu lakin bu bütüncüllük beni, formülü öğrendiğim kişiyi eleştirecek duruma getirdi. Bu hakikaten ufuk açıcı.

Sizin makalenize değinirsek, makalenizin başlığı: COVID-19 Pandemisi, Toplumsal Tekrar Üretimin Krizi ve Bayan Emeği… Biraz bahseder misiniz?

Makaleme gelirsek pandemiyle birlikte biz mesken içi fiyatsız işlerin kapitalist sistem için ne kadar yaşamsal olduğunu görmüş olduk. Lakin pandemi bu işleri daha bedelli hale de getirmedi. Tersine sömürü derinleşti. Feministler yıllardır kapitalizmin meta üreten bir sistem olduğu kadar hayatın üretimi üzerine yükselen bir sistem olduğunu söylüyordu.

Korona virüsü pandemisi tokat üzere yüzümüze çarptı. Çocuklar okullara gidemedi, yaşlılara hastanelerde bakılamadı. Toplumsal yine üretimin kurumları bir kurumlar ortası (devlet-piyasa-hane) istikrara işaret eder. Devlet ve piyasalarda bu eğitim ve sıhhat hizmetleri yerine getirilemeyince daha da hane içine kaydı. Ne oldu? Bayanlar, hane içinde bayana şiddetin arttığı, bayanların fiyatlı işini de meskenin içinde yaptığı, fiyatsız iş yükünün 3-5 katına çıktığı bir alanda sıkıştılar. Toplumsal tekrar üretim çelişkisini bu kadar açık ortaya seren diğer bir kriz olmamıştı. Kapitalizmin farklı krizlerinin her vakit bayan emeği üzerinde farklı tesirleri olmuştur lakin bu kriz de aslında toplumsal tekrar üretimin krizi. Münasebetiyle genel olarak krizin yalnızca sonuçlarına değil, krizi getiren yapısal süreçlerin toplumsal cinsiyet içeriğine bakmak gerektiğini savunuyoruz. Emek uğraşının toplumsal cinsiyet perspektifi olmak zorunda. Başta hane olmak üzere fakat hane dışında da toplumsal tekrar üretim süreçlerini tahlilin tam merkezine koymamız (ekleme demiyorum zira basitçe eklemek değil, bu alanları kapitalizmin temel çelişkisinin merkezine koyacak şekilde) ve tahlillerimizi tekrar yapılandırmamız gerektiğini gösterdi.

‘TÜRKİYE’DE FEMİNİST GREVLER YAKINDIR’

Sonuçlara odaklanmak tahminen yanlış lakin sizin söylediğinize ek olarak olumlu bir çıktı elde edilebilir mi?

Kuzey Amerika’da çok gördüm ancak bence Türkiye’de de bunun bir örneği çıktı. Hane diyoruz, hane dediğin birebir vakitte konut. Konut hakkı. Kitapta Onur Yalman bunun üzerine yazdı. Mesela Kuzey Amerika’da esasen var olan kira grevleri, pandeminin birinci günlerinden itibaren yaşadığım kentte tekrar hareketlendi. Bu, toplumsal yine üretim gayreti yani sınıf çabası. İllaki iş yerine gitmeyi gerektirmediğinin değerli bir örneğidir. Türkiye’de “Geçinemiyoruz” aksiyonlarında benzerini gördük.

Ayrıyeten her yerde yükselen bayan hareketi var. Pandeminin ortasında İstanbul Sözleşmesi’ni elimizden almaya kalkmaları, bayanları zapturapt altına almak için bir iktidar stratejisi ve bir muhafazakâr strateji olduğu kadar bir sınıf stratejisidir. Fiyatsız emeğin devamlılığı için, o devamlılıktan kar edebilmek için bayanlar baskılanıyor. Bayanların hane içindeki ‘ikincil konumu’nu muhafazası, kapitalizm için çok kıymetli. AKP yalnızca İslamcı bir parti olduğu için bunları yapmıyor, AKP sermayesinin iktidarı olduğu için de bunları yapıyor. Münasebetiyle ‘İstanbul Sözleşmesi’nden vazgeçmiyoruz’ demek, iktidarının sınıf stratejisine karşı da yükselen bir kelamdır. Ayrıyeten mukaveleyi elimizden öylece alıveremiyorlar. Uğraş var. Farklı yerlerde de gayret var. Arjantin’deki, Polonya’daki feminist grevler de bunu gösterdi. Ben Türkiye’de de feminist grevlerin yakın olduğunu düşünüyorum.

Son olarak okuyuculara iletmek istediğiniz bir şey var mı?

Aslında Korkut Hoca’nın önsözde bir sözü var: Galip Yalman, YÖK Türkiyesi’nin (ve bence aslında YÖK Türkiye’siyle hiç sonlu olmayan) disiplinlerarası keskin çizgiler çekmesine her vakit baş tuttu, öğrencilerine de baş tutmayı öğretti. Yalman farklı alanlarda özgürce dolaşan bir araştırmacı.

Kitabımız ise yalnızca bir armağan kitap değil. Kıymetli bilim insanlarının kendi bildiği yeterli alanlarda kendi bildiği metodu takip ederek yaptığı müdahalelerle, katkılarla dolu ve bu manada Türkiye’deki literatüre kıymetli bir katkı yaptığımızı düşünüyorum.