İki defa yazılan bir şiirsel roman: Yeşil Heinrich

C. Hakkı Zariç

“Keller’in sırf tanımlama, betimleme gücü değil mizahı da okuyucuyu derinden tesirler.”
-Walter Benjamin

Bir roman kahramanı olarak Heinrich Lee’nin çocukluğu mütevazı şartlarla karakterize edilir. Babası o kadar erken yaşta ölmüştür ki, Heinrich onun hakkında bildikleriyle kendine bir yol çizemez. Babasız büyümenin bütün eksikliği yaşadığı müddet boyunca takip eder onu, babasının yardımından ve yol göstericiliğinden mahrum olduğunu anladığı her anda yenildiğini hisseder Heinrich. Küçük yaşta babasını kaybeden çocukların erken büyümekten öbür bir imkanı yok galiba. Bizatihi olacak kimi ayrıcalıklar ve itimat duygusu bir yerde kalan boşluğu hissettiriyor olsa gerek. Üstelik ailenin durumu da sarsılmıştır bu mevtle. Elde avuçta ne varsa yok değerine satılıp elden çıkarılır. Zürih’in eski mahallelerinden birinde mütevazı bir meskenin sakinleridir artık geride kalan aile fertleri; anne ve oğul kapitalizmin kendini düzgünden güzele hissettirdiği hayat şartlarında hayatta kalmak için gayret etmek zorundadır.

Gottfried Keller’in ‘Yeşil Heinrich’ ismini verdiği romanı yakın vakit evvel Kor Kitap tarafından yayımlandı. 1947-48 yılları ortasında Ulusal Eğitim Basımevi tarafından Emin Türk Eliçin çevirisiyle dört cilt halinde yayımlanan ve bir edebiyat klasiği olarak kabul edilen ‘Yeşil Heinrich’, Türkçedeki birinci basımının üzerinden yetmiş yıl geçtikten sonra Emin Türk Eliçin Kültür ve Sanat Vakfı’nın da katkılarıyla, tekrar yayımlandı.

Muharrir ve roman kahramanları ortasında olduğu kabul edilen metonimik bağlantı, yani edebiyat derslerinden aktaracak olursak mecâz-i mürsel, sahiden de bu romanın biçimine içten içe uygundur. Yalnızca kurgusallığı açısından değil ‘Yeşil Heinrich’in olay örgüsü romanda anlatıldığı birçok istikametiyle, Gottfried Keller’in otobiyografisi ile paralellik taşır. Bu bakımdan otobiyografik bir roman olarak da ele alınabilir bir klasikten bahsediyor olduğumuzun altını çizebiliriz.

Çağdaşı Nietzsche, “yaşayan tek Alman yazar”, olarak nitelendirmiş Keller’i. Yıllar süren yakın dostluklarının mektuplaşmaları vakit içinde bir kitap olarak yayımlanmış ve ikili yaşadıkları müddet boyunca sürdürmüş dostluk münasebetini.

Keller’in romanı, 19. yüzyılda “şiirsel gerçekçiliğin” doruk noktasını temsil eder ve en kıymetli Alman oluşum romanlarından (Bildungsroman) biri olarak kabul edilir. ‘Yeşil Heinrich’, bir sanatkarın çalışma, başarmaya çaba etme ve oluşum romanlarından biri olarak şiirsel gerçekçiliğin kıymetli bir yapıtıdır. Gottfried Keller, ‘Yeşil Heinrich’ten yazmakta en çok zorlandığı çalışması olarak kelam eder ve esasen vakitle bunun delillerini gün yüzüne çıkarmaktan da çekinmez.

Romanın birinci versiyonu 1854-55 yılları ortasında yayımlandı. Kurgusu, akışı ve sonuçları elimizde bulunan versiyonuyla bir oldukça farklılık içeren ‘Yeşil Heinrich’ için müellifi değişiklikler yapmak ve romanı adeta yıkıp yeni baştan kurmak için kolları sıvadı. 1870’li yılların sonunda romanı yine yazmak için çalışma masasına kurulan Keller, 1879-80’li yıllarında yayımlanan ikinci versiyon ile edebiyat kanonunda çok sert tenkitlere maruz kaldığı üzere, şaşkınlık ve şaşkınlıkla kabul gördüğü de oldu. Bizim elimizdeki roman, Emin Türk Eliçin’in çevirisiyle ikinci versiyondur.

Romanın birinci versiyonunda Heinrich başından geçen onca şeyi ve başarısızlığı geride bırakarak annesinin yanına, meskene döner lakin heyhat, annesinin açıdan öldüğünü öğrenir. Akış kısa müddette melodrama döner ve ondan kısa mühlet sonra roman kahramanı da ölür. 1879’da ise Keller romanı neredeyse büsbütün değiştirir; coşkulu ve çok vakte bağlı ögeleri ortadan kaldırır, anlatı perspektifini alt üst eder ve kasvetli sonu daha uzlaştırıcı bir hale getirir. Kahramanımız bir imkânsız aşkın soluklandığı, neden ve sonuçların daha bir tartışıldığı noktada sonlandırır romanı. Elbette birinci versiyonu okumadık ve bilgimiz epey hudutlu.

Hakkında çıkan kimi uygun incelemelere karşın ‘Yeşil Heinrich’ birinci versiyonuyla müellifinin beklediği muvaffakiyete ulaşamadı. Ortadan yaklaşık 30 yıl geçtikten sonra sonra Keller, büyük bir cüret göstererek romanı yine yazmaya karar verdi bunu inanılmaz bir kurguyla okurun ilgisine sundu. Artık soru şu: Hangi sürüm daha kıymetlidir ve edebiyat için hangisinin tartısı kabul edilebilir? Bugün hâlâ tartışılan bir bahis olmakla birlikte, üzerinde mutabık kalınan bir sonuç yok ortada; lakin elimizdeki sürüm, muharririn sıhhatinde bile isteye yine yazdığı roman olunca, ondan yana hal almak güya daha bir mümkün geliyor bir okur olarak.

Aktarılabilecek birtakım karşılaştırmalar var evet, romanın birinci versiyonu, birinci şahıs ve tarafsız bir anlatıcı tarafından dönüşümlü olarak verilen iki kısma ayrılırken, Keller ikinci versiyonu büsbütün kahramanın bakış açısıyla anlatılan bir forma dönüştürür. Artık daha olgun bir müellif olan Keller, geçen vaktin kattıkları, yaşadıklarının ve edebiyatın tesiriyle birinci versiyonun “vahşiliğini” birkaç yerde bilerek uysallaştırmıştır. Her iki versiyonda da geçen düellonun birinci versiyonu akciğerlerde ölümcül bir bıçakla sona eriyor olsa da ikinci versiyondaki düelloda kan dökülmez.

İkinci versiyondan okuduklarımızla çok daha güçlü olan orjinal ‘Yeşil Heinrich’, bir başarısızlık romanıydı. Keller, yayıncısına şöyle yazdı: “Kitabımın ahlaki, bireyi ile ailesi ortasındaki dengeyi sağlamayı başaramayan birinin, birebir vakitte kamusal hayatta da tesirli ve onurlu bir durum alamamasıdır.”

“Keller her şeyden evvel kitaplarında toplumsal ihtiyaçlarla ferdi talepler ortasında nasıl bir istikrar kurabileceğine dair manalı sorular sordu. Bu iki yüzyıl sonra bile dikkatimizi çeken kozmik bir sorudur.” Keller üzerine çalışan Prof. Dr. Ulrich Kittstein yazarımızı birkaç cümleyle bu türlü tanımlamış ve öbür cümle daha kurmuş: “’Yeşil Heinrich’, kapitalist bir toplumdaki gençlerin hayal kırıklıklarını ortaya çıkarıyor.”

Prof. Dr. Kittstein, müellifimiz Keller’i tanımlarken onun Geothe’nin müsaadeden gittiğini lakin kendi biçimini geliştiren bir muharrir olarak Alman edebiyatının devleri ortasında yerini aldığını da vurgulamıştır.

Heinrich’in annesi yoksulluğun bütün olanaksızlığına karşın oğluna, merhum kocasının yeşil frakından birkaç kadro elbise dikti. Yani yoksulluğun kumaşından biçilen ve evvelden yeniye, babadan oğula aktarılan yeşil, kahramanımıza unvanını verdi: Yeşil Heinrich. Heinrich sahiden bu unvanı sevdi ve kısa müddette benimsedi, zira bu ona birebir vakitte bir bilinirlik ve popülerlik kazandırıyordu. Roman boyunca Heinrich’e unutulmaz ismini veren giysilerinin yeşil rengi, hem umudu hem gençliği ve hem de Heinrich’in olgunlaşmamışlığını sembolize eder.

İçinde bulunduğu imkanların kısıtlı olması nedeniyle okula gitmekten yoksun bırakılan Heinrich, vaktini en büyük zevkine ayırmaya başladı ve durmaksızın fotoğraf yaptı. Annesinin oğluna özel bir eğitmen tutmak için elbette parası yoktu. Heinrich’in annesi, oğlunu ölen kocasının köyüne göndermekte buldu devayı. Heinrich’in, bir papaz olan amcası ve sayısız akrabası karşıladı onu köyde. Bunların ortasında genç bir dul olan 22 yaşındaki Judith hayatının akışında ayrılmaz bir bütünlüktür evet fakat bir de yaşıtı olan Anna var, talihsizlik ve mevtin bütün acımasızlığı Anna özelinde bir ortaya gelmiş üzeredir romanda. Aşkın ve acının çiçeklerini büyütür bir peyzaj ressamı olan ‘Yeşil Heinrich’.

Heinrich Lee, bir sanatkarın başarısızlığına, tutunamayışına ve bohemine dair örnek teşkil edebilecek roman kahramanlarından biridir. Çocukluk periyodunda bile, fantezi ile gerçeklik ortasındaki farkı ayırt edemediği romanda açık kılınır.

İki bayan figür Judith ve Anna ortasında bariz ve akıl almaz bir zıtlık vardır ki, muharrir burada gitgide tansiyona neden olan yadsımaları çoğaltır kurguda. Heinrich’in tüm hayatını şekillendiren tansiyonun bir yansımasıdır iki bayan da, her ikisi de birbirinden farklı biçimlerde kahramanımızı bir yine şekillendirir.

Keller, Judith’i tabiatın alegorik bir imgesi üzere tasvir eder. Heinrich, birinci görünüşünde onu Roma ağaç meyveleri tanrıçası Pomona ile ve siren gibisi Loreley ile karşılaştırır. Bu bayanda doğurganlık ve baştan çıkarıcı duygusallık, gözden geçirilmiş versiyonda birleşir.

Anna’nın pek çok küçültme biçiminden oluşan ve onu hayal edilemeyecek kadar hassas ve kırılgan bir şey olarak tasvir eden açıklaması hayli farklıdır. Heinrich, onu gerçek bir insan olarak sevmek yerine, bu hissinden emin olmak için çok efor gösterir lakin trajedi gelip insanı bulduğunda her şey için geç kalınmıştır aslında. Pişmanlık hariç değil.

Alman edebiyatında gerçekçilik, başarısız olan 1848 Mart İhtilali’nden sonra, hâkim olmaya başladı. 1830-1880 yılları ortasında olduğu kabul edilen bu sanatsal periyot ismini gerçek toplumsal gerçekliğin eleştirel bir tarifinden alıyordu. Odak noktası artık eski kahraman değil, kapitalizmin sonları içinde büyümekte ve ona adapte olmaya çalışan sıradan insanın yaşadıklarıdır. Bu periyodu “Poetischer Realismus” ya da “İmgesel Gerçekçilik” olarak karşılayabiliriz. “Poetischer Realismus”, temel olarak Alman edebiyatı için kullanılmaktadır. Gerçekçi tanımlamalar şiirsel imgeler ve çağrışımlar kullanılarak yüceltilir, daha şahsidir ve toplumsal sefaletin dehşet verici tasvirleri atlanarak anlatılır. Gottfried Keller’in ‘Yeşil Heinrich’i bunun hoş bir örneğidir.

“İmgesel Gerçekçilik” açısından ‘Yeşil Heinrich’, olumsuz da olsa bir oluşum yahut gelişim romanıdır. Roman kahramanı gelişmenin gün ışığına çıkmak ve kendini orada var etmektense, sanatçı olma planında ısrar eder ve orada başarısız olur. Heinrich Lee, kaç badireler atlatan bir olgunluk seyri gösterir roman boyunca, bilgelik kazanır fakat istediği amaca asla ulaşamaz.

Gerçekçiliğin eğitici romanları, bir vakitler övülen hümanist eğitim ülküsünün kırılganlığına işaret eder okura. Bilhassa ‘Yeşil Heinrich’in birinci versiyonunda, romanın sonu, çok romantizmin büsbütün başarısızlığını gösterdiği için yaşanan hayal kırıklığı daha çok ön plandadır. Tekrar ‘Suç ve Ceza’ oluşum romanlarına çok uygun bir örnek oluşturabileceği üzere, ‘Kuyucaklı Yusuf’un da birebir kaynaktan beslenen bir roman olduğunu tez edebiliriz.

Nâzım Hikmet’in yakın arkadaşlarından Emin Türk, Fotoğraflı Ay’ın tertipli muharrirlerinden, yazdıklarından ötürü yolu sık sık mahkeme kapılarına düşen ve yargılandığı son davadan beraat ettiğini bilmeden hayata gözlerini yuman bir bilge insan. Lisanımıza pek çok değerli yapıtı kazandırdığına kuşku yok. Sabahattin Ali, çevirisine başlayıp daha yolun başında Emin Türk’e devretti ‘Demir Ökçe’yi. Emin Türk çevirisiyle okuduğumuz ‘Demir Ökçe’nin birinci 15-20 sayfasının çevirisi Sabahattin Ali’ye aittir.

Sigmund Freud’tan, Stefan Zweig’den, tarih ve mizah taramalarından, Jean Paul Sartre ve Jack London çevirilerinden tanıdığımız Emin Türk Eliçin’in değerli çevirilerinden biri de ‘Yeşil Heinrich’tir. Kor Kitap, ismine heyeti vakıfla, Emin Türk Eliçin Kültür ve Sanat Vakfı’yla ortak çalışması sonucu bu dört ciltlik harikulâde romanı iki cilt, kutulu ve sert kapaklı halde bizimle tekrar buluşturdu. Emin Türk’ün çevirisinden sonra kitapların kenarına notlar alan Asiye Eliçin’in tashihleri yetmiş yıl sonra tekrar basılan bu kitapta güncellendi. Ve eksiksiz bir yeni versiyon çıktı ortaya.

Dünya edebiyatının klasikleri ortasındaki tartışmasız yerini iki sefer yazılmış olmasına karşın koruyan bu seçkin romanı, niyet, lisan ve dava insanı Emin Türk çevirisiyle bir sefer daha okumanın heyecanı ve gururuyla…