Gizem Bilkay
Ingeborg Bachmann’ın ünlü kitabı ‘Malina’ şu cümleyle biter: “Bu bir cinayetti.” – kimsenin sorumlu tutulmadığı bir cinayet, zira kimse yanlış bir şey yapmış üzere görünmüyordu.- ‘Malina’nın bir kısmında anlatıcı konuşmaya çalışır fakat bir erkek onun sesini çalmıştır: “Bağırıyorum, ama beni kimsecikler duymuyor, duyulacak bir şey yok ortada, sırf ağzım açık, o kadar; …benden sesimi de almış.”
Zeynep Kaçar’ın yeni kitabı ‘Yalnız’ı okurken neredeyse tüm kitaplarında ataerki ile faşizm ortasındaki alakayı irdeleyen Ingeborg Bachmann’ı anmamak elde değil. Malum; erk, şiddet ve din sömürüsünün kol kola gezdiği bir coğrafyada yaşıyoruz. Bayanlar, gözlerimizin önünde anıt sayaçlarda dijital sayılara dönüşüyor, oturduk izliyoruz. Şanslı olan kimileri toplumsal medyada gündeme dair bir etiket oluyor ve akabinde yeniden hepsi unutuluyor. Ölenler öldüğüyle kalırken, hayatta kalanların birçoğu konutum dediği yerde cehennemi yaşıyorlar. Maddi manevi bütün varlıklarına el konulan, dünya üzerinde bir yer kaplamasına müsaade verilmeyen, sesi, izi, benliği çalınan bütün bayanların bir temsili üzere duruyor önümüzde romanın baş kahramanı Feryal. Kültürel faşizm bu kitapta dramatik bir metafor olmanın ötesine geçip, sistematik ruhsal şiddet ve manipülasyon ile adeta ete kemiğe bürünüyor.
Bachmann, kitaplarında bayanlar direkt öldürülmese, yaralanmasa, şiddet görmese dahi onları daima ‘kurban’ olarak anar, onlara yapılan ihanetleri, manipülasyonları ve ruhsal şiddeti de ‘suç’ olarak nitelendirir. Severek evlendiği biricik kocası bir tarikat pirine dönüşen Feryal’in yok olmasının, akabinde tekrar var olmasının öyküsünü soluk soluğa okurken, ‘kurban’ ve ‘suçlu’ olma kavramlarını gözden geçiriyoruz.
KAFESE DÖNÜŞEN BİR KUCAK
Feryal bir ‘kurban’ mıdır, yoksa ‘suçlu’ mu? Bayanların bu ülkede çektiklerine katlandıkları, yaşadıklarına sabrettikleri için bunlara istek gösterdiklerini mi düşüneceğiz? Evlendiği erkeğin bir caniye dönüşmesini seyreden bu bayan kendi hayatını mahvettiği için hatalı mudur? Ümit ettiği için, bir gün değişir dediği için, o kadar da olmaz dediği için, hatalı mudur? Feryal’in de kitap boyunca kendi içinde yaşadığı monologlar, daima benzeri bir çelişki ekseninde şekilleniyor. Yaptığı yanlış seçimlerin sonucu olarak bu noktaya geldiğini bilen Feryal, kendini bu derece suçladığı için içinde olduğu cehennemden çıkması çok yıllarını alıyor.
Yalnız, Zeynep Kaçar, 216 syf., Doğan Kitap, 2021. ‘’Kimse kızmam gerektiğinden bile emin değilim artık. O, yavaş yavaş beni değiştirip kendine ilişkin bir eşyaya çevirirken, onca vakit, onca yıl, ay ve gün ve saatin hiçbirinde, hiçbir anda, hiçbir şey yapmayan, olan bitene bir yabancı üzere dışarıdan bakıp, kendi hayatını koruyup kollayamayan ben değil miydim?’’
Roman boyunca lisanı maharetle kullanan Zeynep Kaçar, anlatısında o malum huzursuzluk atmosferini ustalıkla canlı tutuyor. Daha kıssanın en başında biz bir şeylerin yolunda olmadığını, Feryal’in yanlış bir şey yaptığının farkındayız, nefesimizi tutarak okuyor, yapma diyoruz, lakin yapıyor. Mutluluğun bu olduğuna kendini ikna ediyor, olana razı oluyor. Kendini susturuyor. Görünmeyen bir el, hem Feryal’i hem de kitabı okuyan bizleri boğuyor. Onun bir mesken, bir yuva hayaliyle sığındığı kucak, uzun yıllar kaçamayacağı bir kafes oluyor.
GÖZLERE VE GÖRÜNÜRLÜĞE DAİR
‘’Tüm gözler yok olup gitse, ben hiç yaşamamış mı olacağım? Hiçbir göz bana bakmasa, beni ben yapan her şey savrulup gidecek mi boşlukta?’’
Kitapta göz imgesi, görmek, görünmek kavramları çok kıymetli bir yer kaplıyor. Toplumdan ve dış dünyadan koparılan, meskene hapsedilen, kapatılan, susturulan bir bayanın ‘görünmeyişi’ ve gözle olan münasebeti çokça ele alınıyor. Üzerine kapanan duvarlar ortasında varlığını kanıtlayacak gözler olmadan, tıpkı Schrödinger’in kedisi üzere varla yok ortası bir yerde, maddesel bir muamma olarak, yıllarını karanlıkta geçiriyor.
Feryal, özgürlüğüne kavuştuğu birinci günü, bir muamma olmaktan çıkmak ve yaşayanların dünyasına girmek olarak tanımlıyor. Lakin, görüldükten sonra bocalıyor, yer yer görünmezliğini özlüyor. Yıllar sonra döndüğü İstanbul’da kendi benliği ile cebelleşirken bir de üstüne farklı bir yer olan İstanbul’un kent belleğiyle cebelleşmek zorunda kalıyor. Artık yabancılaşan yalnızca o değildir, yıllar evvel terk ettiği kent de artık o eski kent değildir, Eminönü, Taksim, Cihangir, her yer başkalaşmış, beton ormanlara ve mekanik insanlara teslim olmuştur. İronik bir formda, sadece 30 yıl evvel içine kustuğu çöp tenekesi birebir yerdedir.
KONUT KARADIR (*)
“Seni hiç sevmedim mesken. Bütün kederlerimi sende yaşadım” diyor içinden çıkarken 30 yıllık kafesine. Konut karadır(*)’da bize donuk yüzler ve ritmik vuruşlarla günleri saydıran, yere can çekiştiren, solgun çiçeklerin ve çerçevelenerek ölüye dönüştürülen insanların natürmortunu resmeden Füruğ’u getiriyor akıllara.
Feryal’e annesi diyor ki: Bir bayan için en büyük fazilet unutmaktır. Rahat etmek istiyorsan unutacaksın… Neyi unutacağız? Görülmemeyi mi, parçalanmayı mı, sessizleşmeyi mi, eylemsizleşmeyi mi? Feryal eylemsizleştikçe meskene benziyor, mutfağın bir modülü oluyor, duvarla birebir renge boyanıyor. Yok oluyor ve hayatla vefat ortasında bir yere düşüyor.
Dört duvar içerisinde, taş olsa çatlardı diye düşünürken okuyucu, bir halde hayatta kalmayı başarıyor. Gittikçe içinde yaşadığı yer fizikî olarak daralıyor, o da varlığını daralan konuta nazaran ayarlıyor, tıpkı oranda küçülüp, gittikçe yok oluyor. Bachelard diyor ki “Mesken, insan ömründe kazanılmış şeylerin korunmasını sağlar, bunları daima kılar. Mesken olmasaydı, insan dağılıp giderdi.” Kendi meskeninde yok edilen Feryal, İstanbul’da öteki bir meskende tekrar varoluşunu kurguluyor. 47 yaşında, yeni baştan.
“Sürünebilirdim, sefildim, rezildim, zira hayatta kalmalıydım, hayatta kalmalıydım, biricikti hayat, bir defalık, yalnızca kendim için değil, hayat ah, hiç tatmadığım.” Bu türlü diyor, artık ne için olduğunu bilmese de sadece hayatta kalmak için hayatta kalışına.
GERÇEĞİN TAM İÇİNDEN
Anlatılan öykünün, insanın kanını donduran çok fazla istikameti var. Lakin bunlardan en berbatı, bu öykünün pekâlâ gerçek olabileceğini, hatta bir yerlerde şu an meskenlerde diğer öbür Feryal’ler olabileceğini biliyor olmamız. Kitabı okuyan tüm bayanlar bunu biliyor. Bu gerçeklik hem canımızı acıtıyor hem de kıssayı salt bir kurgu olmaktan çıkarıp hayatın içerisinde kılıyor.
“Günlerdir neredeyse bu boş konutta, kaybettiğim ne varsa, hepsinin yasını tutuyorum. Tekrar öğrenmek zorunda olduğum ne çok şey var. Samimiyetle gülümsemek mesela, saatlerce aynanın karşısında gülümsemeye çalışıyorum, yapay bir sırıtış benimki, şaşırmak nasıldı, iğrenince ne yapardı şu ağız, şu kaşlar? Kendi başıma karar vermeyi becerebilecek miyim tekrar? (…) Kimse bakmadığı için, yaşıyor mu meyyit mü bilinmeyen, unuttun mu sevgilim, kimse bakmadığı için, dışarıya adımını atar atmaz görünmez bir bayana dönüşen ben.”
‘Yalnız’, tanınan kültürün günümüzde pek sevdiği bir küllerinden doğma öyküsü yahut güzellemesi değil, hayatın ve ülke gerçekliğinin tam içinden konuşan kapkara bir anlatı. Feryal, kitabın ismiyle müstesna, yalnız bir bayandır, ona yardım edecek kimsesi olmamıştır, yaşadığı travmadan şıp diye sıyrılıp bir anda iyileşmemiştir, kendi adaletini, kendi kaçışını, kendi özgürlüğünü çok büyük bedeller ödeyerek almıştır; kimseye bir ileti yahut ibretlik bir ferdî gelişim dersi vermemektedir.
Müellif, kitabın sonunda tahminen de bilerek Feryal’in görünürlüğünü arafta bırakır, 1989’da sahne ışıkları tam açılırken düşüşün bağladığı yerde, 2019’da tekrar sahne ışıkları tam açılacakken, onun varlığını doğrulayacak binlerce göz bekleşirken, sanki yine var olacak mıdır?
