Ülkemizde, her tartışmada olduğu üzere, sanat edebiyat tartışmaları da birçok vakit yanlış tabanlarda ve yanlış kavramlarla yapılıyor. Örneğin son günlerde Orhan Pamuk’un yeni romanı ile ilgili tartışmalarda ve değerlendirmelerde kullanılan “kurmaca” kavramı, “hayal ürünü”, “uydurmaca”, “düş” üzere sözlerle birebir manada ele alınıyor. Bu türlü olunca, bu tabirleri kullananların, daha baştan yanlış kıymetlendirme yapmaları kaçınılmaz oluyor ve harcanan düşünsel emek de boşa gitmiş oluyor.
Bilginin kavramlaştırılması, bilginin nesnelleşmesi için değerlidir. Yani bilginin üretilebilir, tartışılabilir ve paylaşılabilir biçime gelebilmesi, onun kavram niteliği kazanmasına bağlıdır. Elbette sırf kavram niteliği kazanması da yetmez, bu kavramın yanlışsız anlaşılması da gerekir. Bilhassa sanat-edebiyat bahisli tartışmalarda karşımıza çıkan “kurmaca” kavramı, bu kavramı kullanan herkese nazaran farklılık gösterebiliyor. “Kurmaca” kavramının gerçekte ne olduğunu açıklamaya çalışmadan evvel, bu kavramın bilhassa tiyatro, opera, sinema üzere insanın, harekete dönüşmüş tabirlerle kendini yahut bir olayı, bir olguyu gerçek yaşama benzeri biçimde anlattığı sanatlar için kullanıldığını belirtmek isterim. Roman, hikaye üzere edebiyat sanatları da fizikî aksiyonlara dayanmamasına rağmen, tıpkı söz biçimini lisan seviyesinde yerine getirdikleri için kurmaca sayılır. Demek tiyatro, sinema, roman üzere kurmaca yapıtlarda beşerler bir hayat tasarımı içinde davranırlar. Bu hayat dizaynına “kurmaca evren” diyebiliriz. Kurmaca yapıtların ürettiği manalara da “kurmaca hakikat” diyebiliriz. Lakin şunu unutmamak gerekir: “Kurmaca hakikat”, hakikatin kendisi değil, hakikat duygusudur. Kurmaca yapıtlar hakikatin kendisini değil, hakikatin hissini (-mış gibisini) üretirler. Bu üretim yoğunluğu ne kadar yüksekse, o kurmaca yapıta alımlayıcının (izleyicinin, okurun…) inanma seviyesi artar. Ancak bu durum, bir kurmaca sanat yapıtının estetik bedelini tek başına belirlemez. Bir sanat yapıtı her şeyden evvel kendi lisanına uygun olmalıdır. Hani, örneğin romanı tanımlarken, “olmuş ya da olması beklenen olayları anlatan…” deriz ya, işte ona hakikat duygusu veren bu beklentidir.
O vakit kurmaca ile ilgili şöyle bir tarif geliştirebiliriz: Kurmaca, objektif gerçeklik ile sanatkarın imgesel gerçekliğinin (imgeleminin) kesişmesiyle ortaya çıkan yeni gerçekliktir. İşte bu “yeni gerçeklik”, sanat yapıtıdır. Evet, kurmaca, uydurmaca değildir. Artık çabucak, “gerçeklik” ile “hakikat” ortasında da fark olduğunu belirtmeliyim. Gerçeklik, varlıkla ilgili (ontolojik) bir kategoridir; hakikat, lisan ve bilgi ile ilgili mantıksal bir kategoridir. Bu bağlamda, şeyler gerçek ya da değildir; onun hakkında söylediklerimiz hakikat ya da yanlıştır. Gerçek ile hakikat ortasındaki bağ, bir kişinin gerçeklik hakkında söylediklerinin, var olana ve olmayana bağlı olarak yanlışsız yahut yanlış olmasıdır. Öteki bir deyişle, gerçeklik bir hakikat ölçütüdür. O halde, hakikat duygusu üreten bir kurmaca gerçeklik olan romanın ürettiği bedellerin doğruluğu ve yanlışlığı görecedir. Bir sanat yapıtının estetik ve etik ilgisinde “doğruluk-yanlışlık” ölçüt alınamaz. Bu son derece izafidir. Değerli olan, bir gerçeklik olarak ortada bir sanat yapıtının olmasıdır. Sanatın (romanın, tiyatronun, sinemanın vb.) objesi üniversal seviyeye yükseltilerek estetiğin lisanına taşınır. Her şey sanatın lisanı içerisinde, sanatın objesi olabilir. Sanat yapıtı, alımlayıcının (okurun, dinleyicinin, izleyicinin vb) onu yine üretebileceği bir imgelem (anlamın görsel tasarımı) sunmalıdır. Şayet sanat yapıtı direkt doğruya mananın (kavramın) kendisini sunuyorsa, tekrar üretmeye (imgesel tasarıma) müsaade vermiyorsa, buna “sanat yapıtı” diyemeyiz . Zira bu biçimiyle ya “belge”dir ya da “olmakta olan”dır. Fakat hakikat ile gerçeğin çakıştığı kimi sanat yapıtlarının, birtakım kurmaca yapıtların, kendi periyotlarında toplumsal yansılara yol açtıkları halde tarihi süreç içinde gerçek yerlerini bulduklarını görüyoruz. Bu bağlamda örneğin, “ Madam Bovary” üzere romanlar saygınlıklarına kavuşmuşlardır.
Kurmacalarda (roman, hikaye, oyun, sahne sanatları, sinema) genel hikaye, akıp gitmesini alt hikayelere borçludur. Alt hikayeler olmazsa, kurmacanın katmanları oluşmaz ve şematik olur. Böylelikle gerçek yaşama benzerliğini kaybederek hakikat duygusu yaratamaz. İşte sinemada da alt hikayelerin genel hikaye ile ilişkilendirilmesi çok değerlidir. Bir hikaye içindeki olaylar vakit süreci içinde ne kadar çok geçmişten şimdiye ve oradan geleceğe, sonra dönüp şimdiye, sonra tekrar geçmişten geleceğe hakikat spiral biçimde ilerliyorsa, kurmaca o kadar başarılıdır. Yani olaylar gerçek omurdaki üzere birbirlerine neden sonuç alakasıyla bağlı gelişmektedir.
Bir kurmacanın hakikat duygusu uyandırması, karakterlerin evrimleşmesine de çok bağlıdır. Bir hikayede, rastgele bir karakter taşıdığı özellikleri ya da bakış açısını sinemanın sonuna kadar hiç değiştirmiyorsa ve geliştirmiyorsa, şematik, yapay bir karakter olur. Halbuki gerçek hayatta karakterler her an değişim ve gelişim içindedirler.
Ülkemizde yazma aktifliğinin süratle geliştiğini sevinerek belirtmeliyim lakin sırf şiirin değil, hikayenin ve romanın da vakit zaman kelamlı kültür aktifliği olarak yaşandığına tanıklık ettiğimi de öne sürebilirim. Şiirin bir nitelik (gerçekliği kavrama, varlığı sorgulama, dünyayı ve hayatı algılama biçimi) olarak değil de, hâlâ nicelik (ölçü, uyak, retorik vb.) olarak algılanması bunun ispatıdır. Hikayenin de öykü olarak algılanması, bunun delilidir. Kıssa, yaşanmışlığa gönderme yapar. Yaşanmış olayların anlatıldığı oral bir etkinliktir ve “anlattığınız şey” değerlidir. Hikaye, kişisel bir yazılı kültür etkinliğidir ve “nasıl anlattığınız” kıymetlidir. Kıssada anonim bir lisan hakimdir ve olaylar mümkün olduğu kadar herkese mal edilerek zihindeki bellek yüküne eklenebilecek biçimde anlatılır; hikayede kişisel bir dilsel estetik, anlatıcının lisana müdahalesi kıymetlidir ve olaylar sırf o “yazar”a mal edilmesine rağmen, okurun yine üretmesine imkan tanınır. Ülkemizde roman muharrirleri da (öykü müelliflerinde da rastlanan bir olgu), hâlâ kıymetli oranda bir toplumsal ya da kişisel meseleye “parmak basma”, bir sıkıntıya tahlil üretme tasalarını ön planda tutuyorlar. Bu duruma, “kendini sosyolog yerine koyma durumu” diyebiliriz. Meğer “kurmaca yazarı” ile “sosyolog yazar” farklıdır ve bir yazılı kültür aktifliği olan roman, uygundan uyguna bir şeyi “yazılı bir lisan ile anlatmak”tır. Yani “yazı dili” emeldir. Bu emel, kurmaca bir cihan bağlamında gerçekleşir. Burada Antonio Gramsci’nin, 1940’lar İtalya’sındaki sol bölümün, “sanatın öncelikle halkı eğitme fonksiyonu olmalıdır” tartışmaları sırasında söylediği kelamı aklıma geliyor: “Sanat, sanat olduğu için eğiticidir; eğitici sanat olarak sanat hiçbir şeydir.”
Evet, kurmaca, uydurmaca değildir. Bilhassa roman, hikaye üzere yazılı edebiyat sanatlarıyla ilgili tartışmalarda kavramların yanlış kullanılması, içinde yaşadığımız toplumun yazılı kültür sürecini gözeneklerine yayarak içselleştirme sürecini tamamlamadan görsel kültüre geçmiş olmasının da bir sonucudur. Üstelik kendi iç dinamikleriyle değil de dış dinamiklerin zorlamasıyla görsel kültürü yaşamaya başlaması (TV, Sinema, İnternet, akıllı telefon vb.), yazılı kültürün de yarım yamalak ve sıkıntılı yaşanmasına neden olmaktadır. İşte, romanlardan yola çıkarak objektif bilgiye ulaşma yanılsaması da romanların hayâl eseri olarak algılanması da biraz bu kültürel paradoksların sonucudur, denebilir. Ne diyordu Walter J. Ong: ” …yazılı kültürün bugün hâlâ kelamlı geleneğe ne derece bağımlı olduğunu zihindeki bellek yükünden, diğer bir deyişle eğitiminin gerektirdiği ezber oranından belirleyebiliriz.”
