Yervant Odyan’ın, ‘Yoldaş Pançuni’ isimli kitabını yıllar evvel okumuştum. Daha sonra diğer kitapları da Türkçe yayımlandı lakin Odyan’dan yeni bir eser okumak ‘Lanetli Yıllar’a nasip oldu. Kitabının tam ismi şöyle: ‘Lanetli Yıllar-İstanbul’dan Der Zor’a Sürgün ve Geri Dönüş Öyküm 1914-1919’. Aras Yayıncılık ve Kor Kitap tarafından yayımlanan ‘Lanetli Yıllar’ı, Sirvart Malhasyan ve Kevork Taşkıran çevirmiş.
Kitapta Krikor Beledian’ın “Yervat Odyan’ın Yolculuğu” başlıklı kapsamlı sunuş yazısına ve “Odyan’ın Hayatından Kesitler” fotoğraf albümüne de yer verilmiş. Yervant Odyan, ‘Lanetli Yıllar’da hayatından üç buçuk yılı çalan sürgün anılarını anlatıyor.
LANETLİ YILLAR CİHAN HARBİ’YLE BAŞLADI
Yervant Odyan, anılarını anlatmaya, 1914 Haziran’ında Avusturya-Macaristan veliahtı Arşidük Franz Ferdinand ve eşi Hohenberg düşesine Saraybosna’da düzenlenen suikastla başlıyor. Gazetede okuduğu suikastla ilgili haberin sarsıcı olduğuna değinen Odyan, “Bu suikastın yakın vakitte doğuracağı fecî sonuçlar şimdi sezilemiyordu” diye belirtir.
“Korkunç sonuçlar” için çok beklemek de gerekmeyecektir. Bir mühlet sonra seferberlik ilan edildi ve “İstanbul’un çehresi apansızın değişti, gündelik hayat bozuldu ve her tarafta genel bir karışıklık, panik havası sürmeye başladı.” Dünya çapında bir felakete neden olacak savaş nedeniyle herkes kaygılıdır lakin Ermeni halkının tasası elbette iki kat fazladır. Arkadaşı Zohrab, Odyan’ı, “Hepimizi kırımdan geçireceklerinden korkuyorum. Bu genel harp onlar için bir daha asla ele geçiremeyecekleri bir fırsat” diye uyarıyor.
Öte yandan polisin sürgün edilecek Ermenilerin listesini hazırladığı istikametinde haberler de dolaşmaya başlar. Odyan, bu sürgün listesine pek inanmadıklarını söyler fakat “havada tehdit kokusu vardı” diye de ekler.
‘ACABA SIRA HANGİMİZDE?’
Odyan, 1915’in 24 Nisan gecesini uğursuz olarak nitelendiriyor. O gece çok sayıda Ermeni konutlarından alınarak tutuklanmıştır. Bu tutuklamalar karşısında herkes üzere Odyan da şaşkındır ve şu soruyla karşılaşır: “Nasıl oldu da sizi tutuklamadılar?” İstanbul’daki birçok Ermeni entelektüel tutuklanmıştır, Odyan, olsa olsa tesadüfen tutuklanmamıştır. Bir mühlet saklanmaya karar verir.
Sonunda, sürgün edilen aydınların bir kısmı İstanbul’a, Odyan da konutuna döner. Çalıştığı gazetede işbaşı yapar lakin Ermeni halkı ortasında tedirginlik had safhadadır. Bir dostu, Vosgan Mardikyan, şöyle diyecektir ona: “Aydınlara karşı eziyetler son buldu. Artık sıra tüccarlara, iş sahiplerine geldi… Ermenilerin servetlerini ellerinden alacaklar. Bunun için hangi teknikleri kullanacaklarını bilmiyorum lakin şunu biliyorum ki, bu adamlar her şeyi yapmaya muktedir… her şeyi, anlıyor musun?” (s.55)
Bu alıntılar, İstanbullu Ermeni entelektüellerin günün şartları içinde nasıl bir tedirginlik içinde yaşadığını gösterir nitelikte. Her gün tanınmış birkaç kişinin tutuklanıp sürgüne gönderildiği tarafında haberler alınıyor. Yaklaşmakta olan tehlike hissedilmenin ötesine geçmiş, görünür olmuştur.
“Köprüde sık sık, polislerin kontrolünde, Haydarpaşa vapuruna, oradan trene bindirilerek İzmit yahut daha uzaklara sürülmek üzere götürülen Ermeni kümelerini görüyorduk. Yaşlı, genç, delikanlı, iş güç sahibi bu beşerler, dükkanlarında yahut yolda apansız tutuklanmış, rastgele bir soruşturma yapılmadan mahpusa atılmış ve artık de boğazlanmak üzere götürülüyorlardı.”
“Acaba sıra hangimizde?” Odyan, bu soruyu her gün birbirlerine sorduklarını muharrir kitapta. Sıranın kendisine geldiğinin farkındadır Odyan. Kendisine, “Seni unuttular herhalde” diyen arkadaşına, “Ama bir gün hatırlayacaklardır” karşılığını verir. Sonunda bir gece onun da meskenine iki sivil polis gelir. Odyan’ı birkaç dakikalığına karakola davet ederler. Bu birkaç dakika üç buçuk yıl sürecektir.
SÜRGÜN YOLUNDA
Birkaç dakikalığına gittiği karakoldan Konya’ya sürgün edildiğini öğrenir Odyan. İstanbul’dan başlayan sürgün seyahati Konya, Ereğli, Tarsus derken Hama, Halep, El Busera, Der Zor’a kadar uzanacaktır. Sürgün yolunu, öbür sürgün Ermeniler üzere, kimi vakit trenle, kimi vakit eşek sırtında ve kimi vakit da yürüyerek kat etmek zorunda kalacaktır.
Odyan, sürgün yolunda başından geçen her olayı, karşılaştığı her insanı detaylarıyla müellif. Lakin yaşadığı ya da şahit olduğu kimi külfetli, trajik olayları kendisine mahsus mizahıyla birlikte anlatır. Bu yol, vahşetin içine çektiği okurun kısa da olsa nefes almasına imkan sağlar. Bu, Odyan’ın tercihi üzere görünüyor.
Ancak şu satırları yazmaktan kendisini alamamış güya. “On gün kadar Osmaniye’de kaldık. Daha sonra otomobille, iki gün uzaklıktaki Islahiye’ye yanlışsız yola çıktık. Bu yolda sürgün kervanlarının tanım edilemez perişanlığını gördük. Binlerce bayan, kız, erkek, taşıdıkları yükler altında ezilmiş bir halde, taşlı çamurlu dolambaçlı yollardan, feryat figan bağrışarak yürüyor, yürüyor, yürüyorlardı… Orada burada yırtıcı kuşlar, köpekler ve çakallar tarafından parçalanmış cesetler. Ağaçlar altında yardım bekleyen hastalar. Açlıktan feryat eden, terk edilmiş bebeler. Kiminin kolu kiminin bacağı dışarıda kalmış, yarım yamalak gömülmüş cesetler… hiçbir Dante’nin hayal dahi edemeyeceği cehennemsi müthiş bir görünüm. (…) ve o akıl almaz felaketi, o büyük dehşeti hiçbir yardımda bulunamadan, hiçbir teselli veremeden seyrediyorduk.”
ŞEHİRLER, BEŞERLER, UMUTLAR
Odyan, sürgün yolunda birçok beşerle karşılaşır. Kimilerinden dostlukla, kimilerinden ise nefretle kelam eder. Bu insanların ortasında Ermeniler, Türkler, Araplar, Almanlar, Rumlar vardır. Vakit zaman ümitsizliğe düşer lakin düştüğü yerden kalkmasını bilir. Parasız kalır, çırılçıplak soyulur, çölde tek başına kalır, açlık çeker, ayakları parçalanır… Bütün bunlar ona şu satırları yazdırır: “Bilmem hangi gaddar Tanrı’ya ‘Artık kâfi, artık yeter!’ diye bağırıyordum.” Lakin Odyan, her kezinde son anda karşısına çıkan bir tesadüfe, bir dost eline tutunarak yaşamaya devam eder. Başından geçenleri anlatırken periyodun şartlarının yanı sıra kaldığı kentleri de tanıdığı insanları da anlatır. Kentleri ve insanları detaylarıyla anlatması, yazdıkları bir evrak olarak kalsın istediği için olmalı. Odyan, yalnızca kendisinin değil, sürgün edilmiş herkesin mukadderatına ortak etmek istiyor okur. Bu sayede ‘Lanetli Yıllar’da ismi geçen gerçek şahısları okur için görünür yapıyor.
ŞANSLI ODYAN
Odyan, sürgünde pek çok kötülükle karşılaşır. Lakin başka pek çok sürgünden farklı olarak daha şanslıdır. Gazeteci ve edebiyatçıdır Odyan ve gittiği her yerde kendisini tanıyan biriyle karşılaşmış, yardımların ı alabilmiş. Fransızca bilmesi de yardımcı olmuştur ona. Fakat kendisinin de dediği üzere, sürgünde bir başına olması da onu şanslı kılmıştır. Kendisinden diğer düşünecek kimsesi ya da soygundan korkmasına neden olacak ne parası ne de eşyası vardır. Bu nedenle, “Acının ve sefaletin en uç noktasını görenler kalabalık ailelerdi. Çocuklarının yahut anne babalarının mevtini, ıssız yollarda kızlarının kaçırıldığını yahut gözlerinin önünde, çadırlar altında tecavüze uğradığını, haydutların talanını, polislerin soygununu, hastalığı, açlığı, susuzluğu, eziyetin bütün formlarını gördüler” diyecektir.
‘LANETLİ YILLAR’IN BAŞARISI
Odyan, Son Söz’de, kıssasını çok kolay bir şekilde, edebi olarak neredeyse işlenmemiş bir üslupla yazdığını kaydeder. Gerçeği kıssa etmek, doğruyu saptırmamak ve olayları abartmak istemediğini belirtir. Şu notu da düşer: “Ancak gerçek o kadar vahimdi ki kimileri yazdıklarımda abartılar olduğunu sandı. Sürgünün eziyetini çekip sağ kalabilenlerse gerçeği asla abartmadığımı bilirler.”
Odyan, yalın gerçeği abartmadan ve edebiyat yapmaktan kaçınarak yazmak istese de eninde sonunda bir edebiyatçıdır. Macera-dedektif romanları yazmış, mizah mecmuaları çıkarmış, dünya edebiyatından Ermeniceye çeviriler yapmış bir müelliftir. Bu nedenle ‘Lanetli Yıllar’da temelli tipler, tadında betimlemeler, içinde bulunulan durumu çok yeterli izah eden güçlü diyaloglar vardır. Muhtaçlık duyulduğunda mizah yapmayı da elden bırakmıyor. Öte yandan hatıra yazmayı seviyor Odyan ve bunun inceliklerini de biliyor. Bütün bu özellikleri nedeniyle ‘Lanetli Yıllar’ soluk soluğa okunuyor ve Yervant Odyan’ı Ermeni edebiyatının kıymetli isimlerinin ortasına katıyor. Yervant Odyan, ‘Lanetli Yıllar’ ile soykırıma bakabilmek ve yüzleşmek için diğer bir pencere açıyor. Lanetli yıllar gitsin ve bir daha geri gelmesin diye.
ODYAN DAİMA YAZDI
‘Lanetli Yıllar’dan anladığımız kadarıyla gazeteci ve muharrir Yervant Odyan, Ermenilerin yaşadığı her yerde tanınan bir isim. Kitapta verilen bilgilere nazaran Odyan, 19 Eylül 1869’da İstanbul, Yenikapı’da doğdu. Entelektüel bir etrafta büyüdü. Ermeni Milleti Nizamnamesi (1863) olarak bilinen Osmanlı’daki birinci anayasa örneğinin hazırlayıcılarından Kirkor Odyan’ın (1834–1887) yeğeniydi. Hem babası hem de amcasının yurtdışındaki misyonları nedeniyle Mısır, Fransa, Hindistan, Romanya’da bulundu. Birinci yazıları okul gazetesinde çıktı. İstanbul Ermeni basınında birinci yazı ve çevirileri ise 1887’de yayınlandı. Gazetelere yazılar, tefrika romanlar yazdı, mizah mecmuaları çıkardı. Birinci sürgününü 1896’da yaşadı. Osmanlı Bankası işgali ertesinde Ermenilere yönelik hücumlar sırasında İstanbul’u terk edip Yunanistan’a geçti ve Atina’da Miutyun (Birlik) isimli mecmuayı yönetti. Paris, Londra, İskenderiye, Bombay, tekrar İskenderiye ve Kahire’de yaşadı. Bu mühlet içinde birçok mecrada yazmaya devam etti. 1908’de II. Meşrutiyet ilan edildi ve Odyan, 1909’da İstanbul’a döndü.
Yervant Odyan, üretken ve yazma konusunda ısrarcı bir müellif. Çok defa vefatla burun buruna kaldığı sürgün yıllarında bile, daha sonra imha etmek zorunda kalacağı, defterler dolusu notlar tutmuş bir muharrir. Türkçede yayımlanmış en ünlü yapıtı ise ‘Yoldaş Pançuni’ olmalı.
