Nahid Sırrı Örik’in ailesine mensup bayanların hayat öykülerini anlattığı ‘Eski Vakit Bayanları Arasında’ Everest Yayınları tarafından yayımlandı. Birincinin tefrika halinde yayımlanan hatıra cinsindeki eser, muharririn hem gördüklerinden hem de dinlediklerinden hareketle kaleme aldığı anlatıya dayalı bir tarih çalışması olarak okunabilir.
ÖNCE TEFRİKA OLARAK YAYINLANDI
1895 yılında İstanbul’da doğan Nahid Sırrı Örik öğretim hayatına özel dersler alarak başladı. Akabinde Âfitab-ı Maarif Rüşdiyesine giden müellif, devamında bir İngiliz ve bir Fransız mektebine gitmiş, sonra Galatasaray Lisesi’ne yazılmış olsa da tahsil hayatını bitirememiştir. Yönetimci, eğitimci, mütercim ve müellif olan babasının misyonu mucibince Tiflis, Berlin, Paris, Viyana, Roma, Kopenhag üzere kentleri gören Örik, Türkiye’ye döndüğünde Ulusal Eğitim Bakanlığı’nda tercüman olarak Ankara’da çalışmaya başladı. 1945 yılında Devlet Kitapları Mütedavil Sermayesi Müdürlüğüne getirilince de İstanbul’a döndü. 1946 yılında yayımlanan ‘Kıskanmak’, özellikle da 1957 yılında yayımlanan ‘Sultan Hamid Düşerken’ romanıyla tanınan muharrir çeşitli cinslerde birçok eser verirken gazete ve mecmualarda ise sayısız yazıya imza attı. Bunlardan biri de ‘Eski Vakit Bayanları Arasında’ başlıklı, 30 Mart 1956 yılında ‘Büyük Doğu’ mecmuasında yayımlanmaya başlayan tefrikası. Fakat 63 sayı sonra mecmua kapanınca tefrika da devam etmedi.
‘NAHİD SIRRI NEŞTER VURUYOR’
Bununla birlikte yazı dizisi 1958 yılında kimi kısımlar eklenmiş olarak İnkılâp Kitabevi tarafından yayımlandı. Everest Yayınları’nın okurla tekrar buluşturduğu bu metinde de 1958 tarihli baskı temel alınarak metin-tefrika ortasındaki farklar Bahriye Çeri’ye ilişkin dipnotlarda belirtilmekte. Önsözde açıklandığı üzere birtakım eski yazım kuralları ile metindeki birtakım tutarsızlıklar giderilmekle birlikte metin olduğu haliyle okura sunuluyor.
Kitabın sunuş metni ise Selim İleri imzalı. İleri’nin tespitleri ortasında Örik’in üslubuna dair yazdıkları dikkat cazibeli. Çünkü muharririn, Tahir Alangu’nun tabiriyle ‘duygusuz’ tonundan bahsediyor: “Öyle sanıyorum ki, Nahid Sırrı yalnız kendine değil, hayata da duygusuzca yaklaşabilmiş. Artık pek kullanılmıyor, neşter vurmak denir ya, Nahid Sırrı olabildiğince serinkanlı, neşter vuruyor.”
Başka bir deyişle olaylara aralı yaklaşan ve kendini yansıtmaktan imtina eden bir müellif kelam konusu. Lakin tekrar İleri’nin altını çizdiği üzere müellifin nesnellikten yana olan tutumu bu kitapta kırılmakta çünkü müellif “hiç ziyaret edemediği mezarlarında taşları çoktan devrilmiş” olan eski vakit bayanlarının en azından isimlerinin öğrenilmesini diliyor.
BİR TARİH ÇALIŞMASI
Örik’in kitaba dair yazdığı “Not” kısmında ise kitabı tarih ile roman ortasında konumlandırdığı görülmekte: “Bir roman olmayan bu sahifeler olağan tarih de değildir. Lakin birtakım taraflarında tarih üzere roman ögeleri da bulunduğunu sanıyorum.” Hakikaten bu satırlar İleri’nin de dikkatini çekmiş olacak ki cinslerin iç içeliğini Örik’in 1958 yılında vurguladığının altını çizmekte. Öte yandan muharrir, kitapta anlatılan bayanlardan annesi hariç yalnızca ikisini şahsen gördüğünü belirtmekte. Bu bağlamda Örik’in duydukları, dinledikleri, araştırdıkları sayesinde metnini inşa ettiği, yani anlatıya dayalı (narrative) bir tarih çalışması kaleme aldığı söylenebilir. Yeniden enteresandır ki ailenin erkek fertlerine dair bilgilere eski vakit bayanlarının hayat öyküleri ortasında “istitrat” tabiriyle değinilmiş.
Yani, erkeklerin hayatları eski vakit bayanlarının hayatlarında oynadıkları rol ile sonlandırılmış. Böylece, olayları romana misal bir üslupla tahkiye ederken farklı bir tarih anlayışı da sunmakta. Ayrıyeten, kelam konusu şahıslar devirleri içerisinde ele alınmış. Böylece II. Mahmut’tan Cumhuriyet’in erken devirlerine uzanan bir vakit dilimi kelam konusu.
HANE YÖNETİMİ KADINLARDA
Ancak kanaatimce kitabın asıl tarihi istikameti periyoda dair bilgilerden fazla, okuru Osmanlı konutuna, özellikle da haremliğe konuk etmesi. Erkekler makam, para ve güç peşinde vazifeden misyona giderken, birden fazla sefer içki ve safahata düşerken, yeni evlilikler yaparken ‘hâne’ yönetimini bayanlar üstlenmekte. O denli ki erkekler başarısız oldukları vakit onların ekonomik yüklerini dahi bayanlar, çoklukla de anneleri üstlenmekte.
Bunun yanı sıra çocuk yaşta tanımadıkları kimselerle görücü yolu evlendirilen bayanların hayata karşı verdikleri çaba de gözler önüne seriliyor. Eski vakit bayanlarının mecburi evlilikleri, unutamadıkları aşkları, öfkeleri, sevgileri, fedakârlıkları bütün veçheleriyle okura ekseriyetle eski-modern çatışması ekseninde sunuluyor. Bu çatışma ekseninde ailelerinin varlığını muhafazaya çalışan bu bayanları tahminen de orjinal baskının kapak fotoğrafı en uygun halde somutlaştırmakta.
DÖNEMİN RUHU
Bu fotoğraf Everest baskısının iç kapağında net bir biçimde görülebilir: İki kara çarşaflı fakat beyaz eldivenli ve yüksek topuklu hanım ile beyaz kadrolu, başörtüsünün üzerine fes takan bir hanım. İleri’nin kelamlarına tekrar kulak vermekte yarar var: “Gelgelelim, periyodun ruhu bu kapakta ‘yaşıyor’.” Evet, bu açıdan bakıldığında bu yapıtında Örik, ‘duygusuz’ tonundan sıyrılarak periyodun ruhunu ortaya koyan, romancı üslubuyla tarihçi merakını cem eden bir muharrir olarak görülebilir.
“(…) Elbette artık mezar taşları bulunmayan, mezar yerleri ebediyen bilinmeyecek olan bu dört hanımın hâlâ isimlerini ve yüzlerini merak ettiğim, hal ve edaları, birbirlerine muameleleri hakkında niyetlere daldığım, faraziyeler kurduğum olur…” (s.52)
