Önemli olan tek şey yazmasıydı ve yazdı: William Saroyan

“Kendimi seçme şansım yoktu. Dünyaya geliverdim” diye yazmış William Saroyan. “Bir muharrir olaraksa, seçenekle­rim sınırsızdı, lakin yeniden de bir seçimde bulundum. İhtimal, ispat, hatta gerçeklik dahil hiçbir şeyin gözümü korkut­masına müsaade vermemeyi seçtim” diye de devam ediyor.

Hırslı değil, egosu yok, edebiyatın peşinde lakin edebiyat üzerinden şöhret peşinde değil. Pekala ne vakit müellif olmuş Saroyan? Birinci kitabı yayınlandığı vakit mı, Pulitzer Ödülü’nü aldığı vakit mı yoksa o mükafatı reddettiği vakit mı? Hiçbiri değil. Zira aslolan “olmak” değil “inanmak”tır tahminen de Saroyan’ın dünyasında. O vakit soruyu şöyle değiştirebiliriz: William Saroyan ne vakit müellif olduğuna inanmıştı? Ortaokul üçüncü sınıftayken; telgraf kuryeliği işinden kazandığı haftalığının büyük bir kısmını ikinci el Underwood daktilosu satın aldığı, yazdıkları uzun vakit boyunca editörlerce ret aldığı vakit. Elinde değildi. Kendi deyişiyle “iyi yazdıysa da, budala üzere yazdıysa da elinde olmadığı” içindi.

Saroyan’ın bu elinde olmayan şeylerle olan bağı hiç kopmadı. Ne yaptığının farkındaydı: “Tek bir muharririn bu kadar çok yazması neye fayda? Her şeyden önce, muharrir kim olursa olsun, ne kadar yazarsa yaz­sın, ne kadar uzun yaşarsa yaşasın bu pek bir şeye yaramaz. En büyük müellifin en büyük yazını, yüz yaşına kadar yaşasa ve seksen sene sadakatle yazsa bile, çok bir şey etmez” diyordu 1964 yılında. 2021 yılında ben bu satırları yazmaya ve Saroyan’ı ondan alıntılarla anlatmaya çalışırken Saroyan’ın şu cümlesini tekraren tekrarlıyorum: “Bir müellifin düşünmesi gerekir mi gerekmez mi ya da gerçekten düşünür mü düşünmez mi hiç önemli değildir aslında. Önemli olan tek şey yazmasıdır.”

Saroyan için kıymetli olan yazmaktı. Elbette yayın dünyasına girmeyi, edebiyat çevrelerince kabul görmeyi istiyordu lakin az evvel belirttiğim ve tekrar altını çizmek istediğim üzere bu isteğinin zirvesinde bir hırs bulutu, dağ üzere bir ego yoktu. Yazmak istiyordu. Mecmualar tarafından reddedilse de yazmak istiyordu. 1933 yılında Story mecmuasına bir hikaye gönderdi: ‘Uçan Trapezdeki Cesaretli Genç Adam’. Bu öykü mecmua tarafından kabul edildi. Saroyan mecmuanın editörlerine Ocak ayı boyunca her gün yeni bir öykü yazıp göndereceğini söyledi ve yaptı. Artık Aras Yayıncılık etiketiyle geçen hafta yayımlanan ‘Uçan Trapezdeki Yiğit Genç Adam’, Saroyan’ın birinci kitabı olarak artık İrma Dolanoğlu Çimen çevirisiyle Türkçede. Kitabın önsözü Saroyan tarafından kalem alınmış. Şöyle yazmış Saroyan:

“Birinci baskıya bu önsözü yazmaktaki maksadım, bu kita­bın ikinci bir baskı yapması halinde, birinci baskının önsö­zünde söylediklerimi açıklayarak ve bu vakit zarfında ne­ler yaptığım vesaire konusunda iki çift söz ekleyerek ikinci baskıya da bir önsöz yazabilmek. Kitabın üçüncü bir baskı yapması halinde, niyetim üçüncü baskıya da birinci ve ikinci basıkların önsözlerinde yazdıklarımı kapsayan bir önsöz yazmak, ayrıyeten, bu kitabın her yeni baskısına bir önsöz yazmak, ta ki ölene kadar.”

MANİFESTO ÜZERE ÖNSÖZ

Saroyan bunu hakikaten yapmış. Kitabın sonunda 1964’teki 30’uncu yıl baskısı için kaleme aldığı bir önsöz daha var. Bu önsöz bir manifesto üzere. Hayat kıssasından ve yazdıklarından da öte Saroyan’a daha çok yaklaştırıyor güya okurunu. Edebiyata dair hevesini, direnişini ve bazen de dalgasını görüyorsunuz. Yazmak, muharrir olmak, muharrir olamamak ve edebiyat üzerine bir metin bu. Birebir vakitte ‘Uçan Trapezdeki Yiğit Genç Adam’ın nasıl şekillendiğini ve Saroyan’ın birçok “insan halleri”ni de görüyorsunuz. İşte biz de bu gördüklerimizi ve göremediklerimizi vaktinde Saroyan’la babasının kitaplığında yolu kesişmiş, daha sonra da hayatına ve yapıtlarına vakıf olmuş Aziz Gökdemir’in kapısını çaldık. Hatırlayanlar olacaktır, Aziz Gökdemir, en son 2019 yılında Can Yayınları tarafından yayımlanan ‘Yangından Sonra’ kitabının muharriri. Öncesinde de ‘İç İçe Geçmiş İstanbul Öyküleri’ (1998) ve ‘Gökyüzü Defni’ (2013) kitaplarını yayınlamıştı. Washington’da yaşıyor. Gökdemir, Aras Yayıncılık’la birlikte altı kitaplık William Saroyan dizisini yönetmiş ve Saroyan’ın Türkiye’de tanınmayan değerli hikayelerinin yanında birinci gençlik yıllarında yazılmış şiir ve hikayelerin de birinci kere Türkçeye kazandırılmasına katkıda bulunmuş. Biz de Aziz Gökdemir’le Saroyan’ın birinci kitabı ‘Uçan Trapezdeki Bahadır Genç Adam’ın Türkçedeki birinci baskısını mazeret ederek Saroyan’la yolunun nasıl kesiştiğini ve Saroyan’ın yazarlığa bakışını konuştuk.

Saroyan’la birincinin babanızın kitaplığında karşılaştınız bildiğim kadarıyla…

Evet, daha doğrusu konutumuzun salonunun bütün bir duvarını kaplayan kütüphanede ikamet ediyordu Saroyan lakin ben bundan bihaberdim. Babam kendi jenerasyonunun üniversite gençliğinin tiryakisi olduğu Varlık çevirilerini oraya koymuştu; herhalde ortaokuldaydım, onların içinden Panait Istrati ve William Saroyan’ı önerdiğini hatırlıyorum. “Bunları seversin, bu kitapların içten bir lisanı, sıcak bir anlatımı var” gibisinden bir şeyler söylemişti. Açıkçası, ne kadar okuduğumu hiç hatırlamıyorum o kitapları, lakin o vakitler tek kanallı televizyonda Heidi, apartmanın bahçesinde voleybol, masa tenisi ve yakartop, cumaları da Gırgır mecmuası vardı. Yani demek istediğim, internet, Netflix, akıllı telefonlar yoktu, çocuklar olarak daha fazla okumaya vakit ayırabiliyorduk herhalde.

Orta okul 2. sınıfta karşımıza çıkan İngilizce kitabında da Saroyan’ın bir hikayesi vardı: ‘Yüreği Dağlarda Olan Adam’. Onu görünce eski bir dostla karşılaşmış üzere olmuş ve severek okumuştum.

Babanızın yakın bir arkadaşı Saroyan’ın Bitlis ziyaretinde ona mihmandarlık yapıyor. Biraz anlatır mısınız, size nasıl aktarıldı bu ziyaret?

Bu türlü bir ziyaretin gerçekleştiğini babam Bitlis-Tatvan civarında yedek subay ve daha sonra sıhhat ocağında hekim olarak misyon yaptığı yıllarda yazdığı mektupları derleyip kitaplaştırınca öğrendim, 1990’lı yıllarda. Merak ettim, biraz daha bilgi edinmeye çalıştım. Uzun bir Anadolu seyahatinin ortasına düşen o tek günlük Bitlis ziyaretine şahit olanlardan Fikret Otyam ve Bedros Zobyan uzun uzun yazmışlardı tanıklıklarını lakin şimdi bunu bilmiyordum. Telefon ve faksla (o vakitler faks kullanırdık!) birtakım görüşmeler yaptım ve bu konuşmaların, yazışmaların içinde Saroyan’ın cebinden mendilini çıkarıp 45-50 yıldır harap duran meskenlerin taşlarını silip ağladığı detayı yakama yapıştı ve bırakmadı. O noktadan itibaren Saroyan’ın hayatını inceleyip öğrenmeye başladıkça ve onunki üzere birçok Ermeni’nin “kavuşma” ziyaretini betimleyen metinlerle karşılaştıkça bu çeşit temasların, toprağa dokunuşların Saroyan için de, öteki Ermeniler için de ne kadar değerli ve his yüklü anlar olduğunu anladım. Saroyan on bir yıl sonra kalemi eline alıp, “Burada ölmek ve ölülerimle birlikte olmak istiyorum” diye yazacaktı ‘Bitlis’ isimli oyunda. Hrant Dink’in “Biz Ermenilerin bu topraklarda sahiden gözü var. Ancak alıp götürmek için değil, altına girip yatmak için” kelamını hatırlamamak mümkün değil.

Pekala bir okur olarak -kitaplarının editörlüğüne başlamadan önce- birinci hangi kitaplarıyla tanıdınız Saroyan’ı? Okur olarak seyahatiniz nasıl başladı?

Az evvel andığım Varlık kitaplarından hatırladıklarım ‘Aram Derler Adıma’ ve ‘Yoksul İnsanlar’. 1990’ların sonunda Saroyan’ın 1964 Bitlis ziyaretiyle ilgili bir yazı yazmaya karar verince başladı diyebilirim asıl okur seyahati. Araştırdıkça yazının kapsamı ve perspektifi Saroyan’ın yazarlığa birinci adım atışları, müellifliğini üzerine oturttuğu temeller, taşıdığı soykırım travmasının yazdıklarına yansıması üzere daha evvelce planlamadığım alanlara yayılmaya başladığı için sayısız hikaye, kitap ve inceleme okudum. Çabucak çabucak hiç bilinmeyen hikaye ve şiirleri de bu süreç içinde karşıma çıktı. Bilinmeyen derken iki kümeyi kastediyorum aslında. Birincisi, birden fazla Amerikalı Saroyan okurunun da bilmediği, kıyıda köşede kalmış, kimileri takma isimle gençken yazılmış şeyler, “Van Gölü’ne” şiiri üzere. İkincisi ise, benim ‘Sen Bir Ermeni, Ben Bir Ermeni’ diye çevirdiğim ‘The Armenian and the Armenian’ yahut Aras’ın yeni yayımladığı ‘Uçan Trapezdeki Mert Genç Adam’ üzere, o noktada Türkiye hariç her ülkede Saroyan denince birinci akla gelen metinler.

Saroyan’da sizi en çok etkileyen şeyler nedir?

Kesinlikle şiirsel lisanı, sıcak anlatımı ve gibisi öğeleri vurgulayanlar olacaktır ve mümkündür, ben de geçmişte bu türlü şeyler yazmışımdır. Bugün aklıma gelenler öbür: Özgüveni, korkusuzca oturup çalakalem, yılmadan, yorulmadan yazabilmesi, uygun mi makus mü yazacağım kaygısı taşımadan.

Yarattığı bireyler; kimileri gerçek hayattan alınmıştır ancak bir yağlı boya portrenin modelle tıpkı şey olmadığı üzere, bu beşerler da Saroyan’ın fırçasından çıkmış bireylerdir benim gözümde. Onları o yapan içinde bulundukları öyküdür, nasıl anlatıldıklarıdır.

Ve yazdığı üzere yaşaması, yaşadığı üzere yazması: “Elinizden geldiğince tamamen, var gücünüzle canlı olmaya çalışın ve güldüğünüzde mecnun üzere gülün, kızdığınızda yeterlice kızın. Canlı olmaya çalışın. Nasıl olsa çok geçmeden öleceksiniz.”

Saroyan kitaplarına editörlüğünüz ve Aras Yayıncılık’la bağlantınız nasıl başladı?

İstanbul’da, o vakit Tepebaşı’nda kurulan kitap fuarında tanıştık. Yayınevine davet ettiler, konuşalım diye. Çaylar, çörekler eşliğinde hoş bir sohbet oldu. Birkaç ay evvel uzun Saroyan yazım nihayet yayımlanmıştı, yaklaşık üçte bir kısaltılarak; onu okumuşlar, incelemişler. Yayınevi de zati Ohannes Kılıçdağı’nın çevirdiği bir Saroyan hikayeleri seçkisi hazırlamaya başlamış ve bir de günce yayımlamaya karar vermişti o noktada; bu planları genişleten bir yayın stratejisi belirlememi ve serinin editörü olmamı teklif ettiler.

Ödlekler Merttir, William Saroyan, Tercüman: Ohannes Kılıçdağı, 144 syf., Aras Yayıncılık, 2016.

Kaç kitabı birlikte yaptınız?

Altı kitap; bunlara bahsettiğim, tanışmamızdan evvel yayın programına alınan birinci iki kitap dahil. ‘Ödlekler Cesurdur’un ismini koydum diye hatırlıyorum, kısa birer sunuş yazısı, elden geçmiş metni bir de benim okumam, o ikisine katkım ondan ibaret. Roman seçmemi istediler, ‘İnsanlık Komedisi’ni önerdim; oyun istediler, ‘Yüreğim Dağlardadır’ ile sonradan tekrar isimlendirilen ‘En Hoş Günlerin’i seçtim, bunlar tek cilt olarak çıktı, artık farklı ayrı yayındalar. ‘Yetmiş Bin Süryani’ içinse az evvel değindiğim “bilinmeyen” metinleri önerdim, birlikte dünyada gibisi olmayan bir Saroyan kitabı oluşturduk; o yüzden benim için özel bir yeri var o derlemenin. Altıncı kitap ise ‘Bitlis’ oyunundan, röportajlardan ve Saroyan incelemelerinden müteşekkil. Ve biliyorsunuz, altıncı kitap son olmadı, yayınevi kanonik bir yaklaşımla Saroyan’ın kitaplarını ABD’de basıldıkları formda, yani o kitaplardaki seçkileri takip ederek yayımlıyor artık.

Türkçede yeni çıkan ‘Uçan Trapezdeki Bahadır Genç Adam’ın birinci baskısı için yazdığı önsözde muhtemel ikinci ve üçüncü baskılar hatta her baskı için birer önsöz daha yazacağını belirtmiş. Nihayetinde de bunu yapmış. 1964’teki 30. yıl baskısı için yazdığı uzun önsözü okuyunca onun “nasıl müellif olduğu”yla birlikte “nasıl bir yazar” olduğunu da kendi adıma çok net bir biçimde anladım. Bu her baskıya önsöz yazmasını siz nasıl yorumluyorsunuz?

Delişmen kişiliğinin bir modülü olarak yorumluyorum. Önsözün metni de o denli esasen. Edition (edisyon) ve printing (baskı) tabirlerini de şuurlu olarak iç içe geçirerek ima ettiğini düşünüyorum ayrıyeten. ABD’de Türkiye’den farklı olarak birinci baskı, ikinci baskı, bilmem kaçıncı baskı diye ibare yazılmaz kitaplara. Çok satan kitaplardan kaç tane basıldığı toplam olarak bazen kapağa yazılır, o kadar. (Kitabın bendeki İngilizcesi kim bilir kaçıncı baskı; başında hâlâ “Birinci Edisyona Önsöz” var. Ortada diğer önsözler yazdıysa, bunlar elimde yok.) Edisyon ise gözden geçirilmiş ve kimi vakit zenginleştirilmiş baskıya denir; çoklukla milyonlarca satan, yüzlerce “baskı”sı yapılan kitapların bile olsa olsa üç ya da dört edisyonu olur. “Otuz yıl sonra” kitabının bu nedenle ikinci edisyon olduğunu düşünüyorum, yazdığı upuzun önsözün de birinci edisyonda latifeyle karışık duyurdu ikinci edisyon önsözü olduğunu. Sahiden de otuz yılı, otuz baskıyı karşılayacak uzunlukta yazmış.

1934’ün Ocak ayında her gün bir hikaye yazıp mecmua editörlerine gönderiyor fakat tuhaf bir halde muharrir olmaya dair ihtirası yok. Hem 1934’de hem de 1964’te yazdığı önsözleri okuduğumda lakin natürel en çok 1964’tekini- nitekim de ihtiras, hırs, ego hiçbirini görmedim. Siz ne düşünüyorsunuz, bu duruma yorumunuz nedir?

Karşı taraftan, yani Story mecmuasından o denli bir talep gelmediği halde bu türlü bir şeye azmetmesi ve yılmadan başarması hakikaten kayda bedel. Yeni önsözde “Parmak ısırtan bir müellif olarak tanınmak istiyordum” demiş lakin size katılıyorum, bunu “hırs” olarak isimlendirmek yersiz olur. Daha fazla, Sait Faik’in çok çeşitli manalara çekilmiş olan “Yazmasam meczup olacaktım” cümlesine benzeri bir söz diyebiliriz tahminen.

‘Uçan Trapezdeki Cesaretli Genç Adam’ birinci kitabı Saroyan’ın. Sizce nasıl bir birinci kitap?

Bunu daha çok okurların, eleştirmenlerin yargısına bırakmayı tercih ederim fakat benim için ne vakit yeni bir lisanla, ne vakit klasik bir anlatımla karşınıza çıkacağı kestirilemeyen, sürprizlerle dolu bir kitap. Vakit zaman neredeyse bir asır evvel yazıldığına inanmak sıkıntı, bilmesek.

Saroyan’ın kökle, kimlikle, memleketle, ilişkin olmakla, milliyetlerle nasıl bir ilgisi var sizce?

Bu soruyu kısaca cevaplamak çok güç. Tabir etmekte de zorlanacağımı biliyorum fakat deneyeyim. Saroyan’ın yazdıklarında dünyaya mensup bir varlık olarak insan var. Beşerler olarak hepimiz dünyanın ortak mirasını taşıyoruz, günahıyla sevabıyla; Saroyan’ın da bunun şuurunda olduğunu anlıyoruz, mesela ‘Varşova Ziyaretçisi’ isimli oyunu okuduğumuzda. Lakin dünyevilik, evrensellik köksüz, kimliksiz, milliyetsiz olmak demek değil. Sürülmüş, öldürülmüş, ufalanmış bir halkın hayatta kalan bireylerinin ve sonraki nesillerin ağır bir aidiyet hissini kalplerinde taşıması doğal; esasen bir, kimimiz için birden fazla kimliği, memleketi benliğimizde hissetmek hepimiz için doğal bir şey. Hoş olan, bunun şuurunda olmak ancak dışlayıcı, tahakküm hasreti duyan bir noktaya taşımamak. Böylelikle özetleyebileceğim dünya görüşünün Saroyan’ın satırlarına sinmiş olduğunu düşünüyorum ben.

Oğlu Aram Saroyan da bir şair. Yıllar evvel Amerika’da yaşayan lakin aslen Bitlisli olan bir arkadaşım kendisiyle Saroyan üzerine görüştüğünde kendisinin pek Türkiye ile ilgili konuşmak istemediğini söylediğini iletmişti bana. Sanıyorum Saroyan’ın yaşayan birinci dereceden tek akrabası. Siz kendisiyle görüşüyor musunuz?

Hayır, bir temasım olmadı ve bunun rastgele bir nedeni yok. Saroyan kitaplarıyla haşır neşirken yakın dostu Profesör Dickran Kouymjian’la vakit zaman görüşüyordum; herhalde kapsamlı bir Saroyan biyografisi yazmaya yeltenseydim (böyle bir niyetim yok) oğlu ve başka akrabalarıyla temasa geçerdim kesinlikle.

Bir yazınızda Saroyan’ın vefat haberini sayfalarında veren Milliyet gazetesinin “Ülkemize de gelmişti” başlığına değinerek “keşke ülkesine gelmişti” deselerdi demişsiniz… Bu yorumunuzu da içine alarak Türkiye medyasının Saroyan’ın 1964’teki Bitlis seyahatine bakışını ve yansıtması ile ilgili ne düşündüğünüzü sormak istiyorum.

Elimde yalnızca Fikret Otyam’ın Cumhuriyet’te yayımlanan uzun yazı dizisiyle Bedros Zobyan’ın Marmara için Ermenice yazdığı izlenimlerin Bitlis kısmının özeti var. Bu ikisinin dışında basında uzun yazılar, röportajlar yayımlandıysa bilmiyorum. Varsayım ederim İstanbul’a geldiğinde ve Ankara’da birtakım söyleşiler yapılmış, en azından kısa haberler yayımlanmıştır fakat ziyaretin haber bedelini sezip kurt muhabir içgüdüsüyle Saroyan’ın çekirdek grubuna dahil olan Otyam kadar geziyi yakın takibe alan diğer kimse yoktu herhalde, farklı bir kategoride düşündüğüm Zobyan hariç.

Otyam’la Saroyan’ın bağını ve Otyam’ın uzun röportajının içine oturduğu bir diplomatik çerçeve algılıyorum ben, tabiri caizse. Saroyan nazik bir konuk üzere davranmış, konuklarını terletecek şeyler söylememeye uğraş etmiş, Otyam da cetlerinin memleketini sıcak hislerle ziyarete gelmiş, dışı Amerikalı içi Anadolulu bir muharrir portresi çizmiş. Güya art planda sıradan bir göç kıssası varmış üzere. Saroyan da o noktada hissettiklerini sözlere dökecek noktada değildi diye düşünülebilir, lakin birinci kitabında da, kitabına giren hikayelerle tıpkı periyotta takma isimle yazdığı hikayelerde de görülür ki ismine hüzün mü demeli, yıkım mı demeli, bir tını vardır, bazen derinde, bazen yüzeyde. Lakin Otyam ne o kitaptan haberdardı, ne kitaptaki ‘Yetmiş Bin Süryani’ hikayesinden, ne de ona emsal öteki hikayelerden. 1999 yılında telefonla konuştuğumda, benzetme yerindeyse Ahmet Haşim’in tül perdesi arkasına koyup baktığımız Anadolulu Saroyan imgesinin Otyam’ın zihninde motamot durduğunu anladım.

Zobyan’a gelince, Otyam’a çeperdeki muhabir diyeceksek, ona içerideki muhabir demek herhalde daha yanlışsız olur zira seyahatin başından beri Saroyan’ın yanında ve Saroyan hissettiklerini ona rahatlıkla söyleyebiliyor, Otyam’la kurduğu diplomatik alakanın kısıtları olmadan. Ermenice yazılan izlenimler bildiğimiz nedenlerden dolayı küçük bir okuyucu kitlesine hitap ettiğinden Zobyan röportajını Türkiye medyasının bakışı başlığı altında kıymetlendirmek gerçek olmaz diye düşünüyorum.