Pandemi sürecinde 20 yıl geriye giden bayan istihdamı oranı yüzde 25’lere kadar düştü. İki genç bayandan birinin işsiz olduğu Türkiye’de, genç bayanların çalışma hayatına dönme ihtimalleri istihdamdan uzak kaldıkça azalıyor.
Memleketler arası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 2017 yılında hazırladığı rapora nazaran; ayrımcı normlar, kaynaklara daha hudutlu erişim, erkeklerden daha düşük ortalama eğitim, iş-aile istikrarı, fiyatsız bakım işlerinin büyük bir kısmını yapmaları üzere nedenlerle bayanlar, işgücü piyasasında erkeklerin gerisinde kalıyor. Bu eşitsiz tablo, Covid-19 salgınıyla daha da berbatlaştı. Uzmanlar, 2020 yılını yüksek istihdam kaybıyla kapatan Türkiye’nin adil bir toparlanma için istihdamda toplumsal cinsiyet eşitliğini önceleyen siyasetler üretmesi gerektiğini belirtiyor.
Bir yılı geride bırakan Covid-19 pandemisinin neden olduğu istihdam kaybından en çok bayanlar ve gençler etkilendi. Nisan 2020’de 24.9’a düşen bayan istihdamı son yedi yılın en düşük sayısını gördü. TOBB-ETÜ Toplumsal Siyasetler Merkezi’nden (SPM) Dr. Pınar Kaynak, “Kadın istihdamı hazirandaki açılmalarla birlikte biraz toparlanmaya başladı ancak yıllık bazda baktığımızda hâlâ bir düşüş var” diyor.
İŞGÜCÜ PİYASASI PANDEMİYE HAZIRLIKSIZ YAKALANDI
Uzmanlara nazaran Türkiye işgücü piyasası, pandemiye hazırlıksız yakalandı. 2019’da işsizlik, bir evvelki yıla nazaran 2,7 puanlık artışla 13.7’ye yükselirken, istihdam 1,7 puan azalarak yüzde 44.7’ye düştü. Dr. Pınar Kaynak, dar tarifli işsizlik sayılarına nazaran bile yaklaşık 4,5 milyon kişinin işsizlikle gayret ettiği 2019 yılı için “2008-2009 global krizinde dahi işsizlik sayıları bu kadar yüksek olmamıştı” diyor.
2020 yılının birinci ayında yüzde 28,3 olan bayan istihdamı oranı, Covid-19 pandemisinin tesirli olduğu nisan ayında yüzde 24,9’a düştü. Bu tarihi düşüşle, bayan istihdamı 20 yıl geriye gitti. Tedbirlerin gevşetildiği Haziran ve Temmuz ayında yüzde 26 olarak kaydedilen bayan istihdamı, yüzde 28,3 olan 2020 Ocak düzeyine hâlâ ulaşabilmiş değil.
ILO Araştırma Uzmanı Luis Pinedo Caro Pandemide bayanlar, saat bazında da erkeklerden daha çok iş kaybına uğradı. ILO’nun bilgilerine nazaran pandeminin tesirinin derinden hissedildiği nisan ayında bayanların çalışma saatleri yüzde 38,5 azalırken erkeklerin çalışma saatleri yüzde 32,5 azaldı. ILO Araştırma uzmanı Luis Pinedo Caro, bu durumun nedenini şöyle açıklıyor:
“Bu farklılıkları, muhtemelen bayanların bakım yükü arttığı için gözlemliyoruz. Çocuklar, okuldan uzaktaydı ve konutta kalmaları gerekiyordu. Mesela, ABD’de yapılan son araştırmalar, her iki ebeveynin de çalıştığı çiftleri inceledi. Bu araştırma, pandeminin erkeklerin çalışma saatlerinin değiştirmediğini ancak kadınlarınkini kıymetli ölçüde azalttığını gösteriyor.”
İŞSİZLİK AZALMIYOR, BAYANLAR İŞGÜCÜ PİYASASINDAN ÇIKIYOR
TÜİK bilgilerine nazaran Ağustos 2020’den itibaren bayan işsizliği düşüyor. TOBB-ETÜ SMP’den Dr. Pınar Kaynak, bu durumun bir yanılsama olduğuna dikkat çekiyor: “İşsizlik oranındaki düşüş, bayanların istihdama katılmasından kaynaklanmıyor. Tersine ümidi kırıldığı için ya da öteki sebeplerden ötürü iş aramayı bırakıp iş gücünden çıkmasından kaynaklanıyor. Yani işsiz sayısı değil, resmi olarak işsiz tarifine giren insan sayısı azalıyor.”
Dr. Pınar Kaynak Geçtiğimiz yıl, TÜİK tarafından açıklanan dar tarifli istihdam bilgilerinin salgının tahribatını yansıtmadığı eleştirisi sıkça gündeme geldi. TÜİK, işsizlik bilgilerini -önceki yıllarda olduğu üzere pandemi devrinde de- Memleketler arası Emek Örgütü’nün (ILO) standartlarına bağlı kalarak hesapladı. Buna nazaran, bir kişinin işsiz sayılabilmesi için son üç ayda iş aramış olması ve 15 gün içinde bir işte çalışmaya başlayabilecek durumda olması gerekiyor. Mevcut prosedürün salgının tesirini ortaya koyamayacağını belirten ILO, alternatif bir prosedür geliştirdi. İş bulma ümidi olmayanların ve iş aramayıp çalışmaya hazır olanların da hesaplamaya dahil edilmesini önerdi. Türkiye’de DİSK-AR ve TOBB-ETÜ SPM üzere merkezler tarafından kullanılan bu yol, TÜİK tarafından uzunca bir vakit dikkate alınmadı. TÜİK, birinci sefer Ocak 2021 datalarını salgının tesirini hesaba katan metotla açıkladı.
7 BAYANDAN BİRİ KALİTELİ İSTİHDAMDA
Kaliteli istihdam olarak da isimlendirilen eğreti olmayan istihdam, kesim ya da işten elde edilen kar ölçüsü gözetilmeksizin hesaplanıyor. Toplumsal güvenlik kurumuna kayıtlı, günlük 8 saat tam vakitli mesai yapan bireyler dikkate alınıyor. Dr. Pınar Kaynak, kaliteli istihdam için “Bir kriz anında topun ağzında olmayan, direnci olan bir istihdamdan bahsediyoruz” diyor.
Kaliteli istihdam oranı Türkiye genelinde yüzde 27.2. Buna nazaran sadece 4 bireyden biri kaliteli işlerde çalışıyor. Ülke genelinde çok düşük olan bu oran, bayanlara gelindiğinde yüzde 15.5 ile tabanı görüyor. Yani yalnızca 7 bayandan bir tanesi kaliteli, teminatlı işlerde çalışıyor.
Dr. Pınar Kaynak, kaliteli istihdama katılamayan bayanların bir kriz anında en kolay vazgeçilecek kesim olduğunu belirterek şunları tabir ediyor:
“Bu durum konut içi işlerde çalışan bayanlar için geçerli, örneğin. Az nitelikli ve kayıt dışı işlerde çalışmaları, onları kriz anlarına karşı daha kırılgan hale getiriyor. Patron, rastgele bir tazminat ödemeden daha kolay bir biçimde işten çıkarabiliyor. Bunun haricinde çocuk, yaşlı bakımı ya da mesken işlerini yüklenmesi gereken biri için aile üyeleri ortasından seçim yapılması gerektiğinde maalesef bayanlar seçiliyor ve bayanın iş gücünden çekilmesi tercih ediliyor. Bu dünyada da bu türlü tahminen fakat Türkiye’de daha fazla ve daha daha derinden hissedilebilen bir biçimde ortaya çıkıyor.”
HER İKİ GENÇ BAYANDAN BİRİ İŞSİZ
Türkiye’de istihdamın en kırılgan kümesini, bayanların ve gençlerin kesişim kümesi olan genç bayanlar oluşturuyor. DİSK-AR’ın datalarına nazaran pandeminin tesirli olduğu 2020’de her iki genç bayandan biri işsiz.
ILO tarafından açıklanan işsiz gençlerin işgücüne dönme ihtimallerine dair datalar de hayli çarpıcı. Buna nazaran genç erkeklerin bir yıl içinde NEET statüsünden çıkma mümkünlüğü yüzde 50,6 iken tıpkı mümkünlük genç bayanlar için yüzde 23,5. ILO Araştırmacısı Luis Pinedo Caro, bu astronomik farkın sebeplerini şöyle açıklıyor:
“Sebep, iş arama davranışlarında yatıyor. İşgücü piyasası hem genç erkekler hem de genç bayanlar için sıkıntı. Burada sadece erkekler bayanlardan daha sık iş arama eğiliminde. Kendimizi kandırmayalım; NEET (Neither in Education, Employment, Training/ Ne Eğitimde Ne İstihdamda) olan birçok bayan iş aramıyor, zira esasen bir işi var: Konutta bakım vazifelerini üstlenen ‘ücretsiz bir iş’!”
ALANINDA İŞ BULAMADIĞI İÇİN KAFEDE ÇALIŞTI
İstanbul Üniversitesi Psikoloji kısmından mezun olan 23 yaşındaki Betül de, iş bulamayan genç bayanlardan biri. Diplomasını Eylül 2020’de alan Betül, alanında bir işe girmek için çok sayıda müracaat yaptığını lakin deneyim pürüzüne takıldığını belirtiyor. “Gençlere rastgele bir tecrübe imkanı sunmadan tecrübe istiyorlar. Bir döngüye giriyorsunuz, iş görüşmelerinde daima reddediliyorsunuz.”
Betül’e nazaran bu sistemli reddedilme hali çok sayıda yeni mezunun iş aramaktan vazgeçmesine sebep oluyor: “Belli bir mesleği yapmak için en az 16 sene okuyoruz, emek ediyoruz ancak kesimde kendimize yer bulamıyoruz. Her reddedildiğimizde umudunuz kırılıyor. Bir ruhsal yıkım ve büyük bir yetersizlik hissi yaşıyoruz. Ailenizin de sizden bir beklentisi var. ‘Okudun, ettin lakin bir şey olamadın’ deniyor.”
Psikoloji kısmından mezun olan Betül, alanında iş bulamadığı için hizmet dalında çalışıyor.
Pandemi nedeniyle kendi alanında iş bulma umudunu tümden kaybeden Betül, İstanbul Moda’da bir kahvaltıcıda çalışmaya başlamış. Lakin Covid-19 kısıtlamalarının derinden etkilediği kafe, bar dalında tutunması da kolay olmamış. Kapasite azaltmalar ve kapanmalar başlayınca bu kesimde çalışan pek çok kişi üzere işsiz kalmış, kayıtsız çalıştığı içinse dayanaklardan yararlanamamış. “Bu bölümde çalışanların süreksiz olarak burada yer aldığı ve bir sirkülasyon olacağı fikriyle sigorta yapılmıyor. Bu yüzden çok büyük bir emek sömürüsüne açık oluyorsunuz. Resmi olarak çalışıyor görünmediğimiz için birçoğumuz kısa çalışma ödeneğinden yararlanamadık.”
Bu süreçte geçimini sağlayabilmek için ailesinden dayanak almak zorunda kalan Betül, “İki büklüm oluyorsunuz, istediğiniz beşerler da zati geçinebiliyor durumda değiller” diyor.
‘AİLENİN KANATLARI ALTINA GİRMEK: VAR OLAN ÖZGÜRLÜK ALANLARINDAN VAZGEÇMEK’
Ebeveynlerle yine finansal bağlantılar kurmak ya da onların yanına dönmek zorunda kalmak genç bayanların hayatlarını direkt etkiliyor. Betül, bu durumu şu sözlerle anlatıyor:
“Var olan toplumsal yapı içerisinde özgürlük alanı, aileden başka olabildiğiniz alan oluyor. Bu da genelde bir çoğumuz için üniversiteye gitmek demek. Başka konutlara çıktık bizi bağlayan prangaları bir nevi olsun gevşettik. Lakin pandemi demek, parasızlık demek. Birçok arkadaşımız kendi konutunu kapatıp ailesinin konutuna dönmek zorunda kaldı. Olağan ki bu da var olan özgürlük alanlarımızı bırakmak demek. Tekrar ailenin kanatları altına girmek zorunda kaldık. Bu da genç bayanların hayatını kısıtlıyor.”
Betül’ün pandemi şartları sürerken iş bulma umudu yok. İş arasa da deneyim ve yüksek fiyatlar verilerek alınan eğitim sertifikası pürüzüne takılacağını düşünüyor.
‘BENDEN EVVEL HAMİLELİK SORUNU OLMAYACAK BİR ERKEĞİ TERCİH EDİYORLAR’
Aydın’da sosyoloji kısımda okuyan 22 yaşındaki Mehtap, iki ay sonra mezun olacak fakat sevinç yerine tasa yaşıyor. İş bulma konusunda umutlu olmadığını söyleyen Mehtap’a nazaran bu durumun iki nedeni var: Okuduğu kısmın Türkiye’de kıymet görmemesi ve istihdam piyasasında bir genç bayan olarak bulabileceği yerin çok kısıtlı olması: “Ataerkil sistemin geçerli olduğu bir ülkede istihdam piyasasında bir bayan olarak yer almak sıkıntı. Benden evvel, hamilelik üzere bir sorunu olmayacak her an işe gelebilecek erkekleri tercih ediyorlar.”
Mehtap, geçtiğimiz yaz turizm ve hazır giysi dalında iş aramış. Fakat bulamamış. “Mesela, ‘Gece çalışmak sizin için sorun olur mu?’ diye soruyorlar. ‘Ulaşımdan biz sorumlu değiliz, gece geç saatlerde bunu kendiniz sağlayabilecek misiniz?’ deniyor ve son olarak yaşayacağım rastgele bir problemden ötürü mesuliyet kabul etmeyeceklerini bildiriyorlar. Bunları erkeklere sormuyorlar, yalnızca bayanlara soruyorlar.”
Mehtap, mezuniyetten sonrasını aydınlık görmüyor. Pandemide alan dışı, vasıf gerektirmeyen bir iş bulabilmenin bile zorlaştığına dikkat çekerek şöyle devam ediyor: “İş bulmak için gayret edeceğim ancak çok tesiri olduğunu sanmıyorum. Zira her geçen gün ümidim kesiliyor.”
‘ACİL SÜREKSİZ İŞLER YARATILMALI’
Hayatın erken devirlerinden itibaren ortaya çıkan toplum cinsiyet eşitsizliği, işgücü piyasasına da direkt yansıyor. ILO’ya nazaran 2019 yılında 12-14 yaş ortası kız çocukları mesken işlerine haftada ortalama 5,4 saat yardım ederken tıpkı yaştaki oğlan çocukları 2,4 saat yardım ediyor. Luis Pinedo Caro, bu datalardan yola çıkarak toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamaya dair siyasetlerin okul çağından başlaması gerektiğine dikkat çekiyor. Kısa vadede hayata geçirilebilecek tahlili ise şöyle tabir ediyor: “Çocuk bakım hizmetlerinin fiyatının düşürülmesi ve bu çeşit hizmetlerin kullanılabilirliğinin artması kısa vadede yardımcı olacaktır.”
Öte yandan ILO tarafından yayımlanan “İkinci Dalga Covid-19 Tedbirlerinin Türkiye’de İstihdam Üzerindeki Etkisi” raporuna nazaran, salgından etkilenen bayanların mümkün olan en kısa vakitte işgücü piyasasına dönmeleri için çalışmalar yapılması gerekiyor. Raporda, kırılgan kümelerin ekonomik hareketsizliğe uzun mühlet maruz kalmalarını önlemek için acil süreksiz işlerin yaratılacağı istihdam programlarının oluşturulması öneriliyor.
